Ermənistan Qarabağın alban abidələrindən gözünü hələ çəkməyib - indi də Ağdərə...
Faiq İsmayılov: “Yampolski abidəni alban məbədi adlandırıb”
Alban mədəniyyətinin izlərini özündə yaşadan qədim kilsə və monastırlar, məbədlər xalqımızın tarixi irsinin bir parçası olsa da, təəssüflər olsun ki, ermənilər o abidələrə iddia etməkdən əl çəkmək istəmirlər.
Uzun illərdir ki, Qarabağda erməni izi axtaran, lakin tapa bilməyən ermənilər sonradan bu “izləri” özləri quraşdırıblar. Vaxtilə işğalda olan Azərbaycan ərazilərində mövcud olan məbədləri, vəngləri, kilsələri “erməni abidəsi” kimi qələmə verən ermənilər bu gün də öz saxtakar və uydurma iddialarını irəli sürürlər. Məsələn, Ağdərədə (son dövrə qədər Ağdam ərazisi sayılırdı-İ.S), Xaçın çayının sol sahilində yerləşən Vəngəsər alban monastırına da iddia edirlər.
Erməni “mədəniyyət ombudsmanı” Hayk Ovik Avenesov yazır ki, Azərbaycanın Ağdərə bölgəsində yerləşən Vəngəsər monastırının üzərindən azərbaycanlılar xaçı götürüblər. Deyir ki, bu, sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentində dərc olunan fotoşəkillərdən görsənir. Azərbaycan, guya “erməni kilsəsi”ni alban (ağvan) kilsəsi kimi təqdim edir. Əslində, bu kilsə elə alban kilsəsidir və bunun ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
“Ermənilər işğal dövründə bu abidəni “erməniləşdirməyə” cəhd ediblər”
AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun əməkdaşı, mədəni irs üzrə mütəxəssis Faiq İsmayılov “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, bu növbəti erməni uydurmasıdır. “Ermənilərin işğal dövrü “Vankasara kilsəsi” adlandırdıqları Alban dövrünə aid bazilika, Ağdam rayonunun, Xankəndi-Ağdərə yolunun sol tərəfindəki dağının ən yüksək zirvəsində, dəniz səviyyəsindən 290 metr yüksəklikdə yerləşir. Bazilika dağ zirvələrində yerləşən unikal Alban dövrü abidələrindən biridir. Abidə haqqında elmi məlumat yoxdur. Erməni mənbələrində özləri tərəfindən uydurulmuş əfsanələrə istinad edilir (Djalalənü, Makar Barxudaryants, Mkrtçyan 1988, 63, 64, Karapetyan 2000, 218-220və s.).
Bina əhəng məhlulu ilə ağ rəngli yerli əhəngdaşı ilə yonulmuş iri bloklarla xaç formasında tikilmişdir. Planına görə bina düzbucaqlı formada, erkən xristianlıq dövrünün alban memarlığı üslubunda günbəzli bazilikadır. Abidənin VII əsrdə tikildiyi güman edilir.
Kompozisiyanın əsasını təşkil edən sərdabəsi kvadrat xaç şəklində tikilib. Binanın qərb istiqaməti düzbucaqlı, qalan hissəsi yarımdairəvi formadadır. Şərq-qərb istiqamətində binanın uzunluğu 10,5 metr, şimal-cənub istiqamətində isə uzunluğu 9,15 metrdir. Beləliklə, tərəflərdən birinin uzunluğu digərindən 1,0 metr uzundur (9,7 x 8,7 m). Binanın üç tərəfindən binanın içərisinə giriş var. Binanın içərisinə yalnız şərq tərəgdən giriş yoxdur. Bütün girişlərin yanında pəncərə var. Binanın içərisinə açılan qapıların eni eynidir (1 metr). Dağ zirvələrində tikilən məbədlərin girişlərinin çox olması alban memarlığının xarakterik xüsusiyyətidir.
Sovet dövründə ermənilərin “Vankasara kilsəsi” adlandırdığı bu abidə elmi dairələrə məlum deyildi. Abidəni tədqiqat obyektinə çevirən və elmi ictimaiyyətə təqdim edən rus tədqiqatçısı Yampolski olub. Abidə haqqında məlumat və fotoşəkillər onun tərəfindən dərc edilərkən Yampolski abidəni alban məbədi adlandırıb (Əmpolskiy 1960, 249).
1992-ci il Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalından sonra abidənin divarlarına erməni dilində yazılar yazılır, xaç nişanları yerləşdirilir və ətraf ərazilərinə bir neçə xaç daşı basdırılır. Yəni ermənilər işğal dövründə bu abidəni “erməniləşdirməyə” cəhd ediblər. Əslində isə onların bu abidə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur” - deyə F.İsmayılov bildirdi.
F.İsmayılov əlavə etdi ki, beynəlxalq hüququ ayaqları altına alan Ermənistan uzun illər işğal altında saxladığı ərazilərimizdə toponimləri, yer-yurd adlarını dəyişib, ərazimizi Qriqoryan dini simvolları ilə bəzəyib, bu əraziləri “tarixi erməni torpaqları” adı altında təbliğ etməklə özlərinin işğalçılıq əməllərinə haqq qazandırmaq istəyiblər. “Ermənilər bu iyrənc fəaliyyətləri üçün ilk növbədə Azərbaycanın xüsusi tarixi əhəmiyyəti olan ərazilərini seçirlər. Bu baxımdan onların ilk qurbanlığı Ağdam əraziləri oldu.
Ağdam rayonunda çoxlu sayda memarlıq abidələri var. Ağdam şəhərinin şimal-qərbində Xındırıstan kəndində yerləşən Üzərlik təpə abidəsi, Xaçındərbənd kəndində 1314-cü ilə aid edilən Qutlu Musa oğlu türbəsi, XIV əsrə aid Salahlı-Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələri, XVII əsrəaid edilən Papravənd kəndindəki Xanoğlu türbəsi, XVIII əsrə aid məscid, Qarabağ xanı Pənahəli və onun nəslinin Ağdam şəhərindəki imarəti, XVIII əsr və Şahbulaq qalası və s. Tanınmış arxeoloq İdeal Nərmanovun Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində altı-səkkiz min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (e.ə. IV-VI minilliyi əhatə edir, “misdaş” dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olublar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş Leylatəpə və Üzərliktəpə deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı Eneolit və orta Tunc dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirib və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olub.
Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olub. Keçən əsrin 80-ci illərin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX-XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur.
Qədim mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri - yüksək mədəniyyətə malik olan Qarqarlar Ağdam ərazisindəki Qarqar çayı boyuca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir.
Bu tarixi zənginlik erməniləri bu əraziləri mənimsəməyə tamahlandırmışdır. Beləki onlar Ağdamı xəritədən silmək üçün 1993 – 1996-cı illərdə şəhəri sökməyə başladılar. Şəhərin söküntüsünə o vaxtkı Qarabağ erməni icmasının rəhbəri A.Qukasyan rəhbərlik edirdi. Sökülmüş inşaat məhsullarını çeşidləyib İran və Ermənistan əhalisinə ucuz qiymətə satırdılar. Bununla ermənilər həm gəlir əldə edir və həm də Ağdamı dünyanın coğrafi xəritəsindən silməyə çalışırdılar” - deyə o qeyd etdi.
F.İsmayılov bildirdi ki, Vəngəsər məbədinə münasibət də bu qəbildən olub, abidəni erməniləşdirmək, saxtalaşdırmaq niyyəti güdülüb. O hesab edir ki, ermənilərin tarixi saxtalaşdırma cəhdləri baş tutmayacaq, onlar nə qədər çox saxtalaşdırırlarsa bir o qədər də çox ifşa olunurlar.
İradə SARIYEVA
