Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiya ilə bağlı yeni siyasətində Azərbaycana daha çox möhtac olacaq...

Bu günlərdə Avropa İttifaqı Brüsseldə investisiya forumu keçirib. Onun məqsədi Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun və ya Orta Dəhliz layihəsinin təkmilləşdirilməsi üçün Mərkəzi Asiyada infrastrukturun modernləşdirilməsi və qurulması üçün 300 milyard avro cəlb etməkdir.

Amma o da faktdır ki, bu marşrut vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya çıxış üçün Avropa İttifaqının Azərbaycana böyük ehtiyacı var. Çünki Azərbaycan Orta Dəhlizin əsas həlledici fiqurlarından biridir.

Qeyd edilnlərlə bağlı Rusiyanın “vestikavkaza” portalı yazır: “Ukraynada Rusiya ilə Qərb arasında düşmənçilik davam etdiyi və ABŞ Şərqi Asiyada Çini əngəllədiyi üçün Mərkəzi Asiya qaynar nöqtəyə çevrilib. Böyük dövlətlərdən heç birinin bu bölgəyə hakim olmağa gücü çatmır. Rusiyanın ənənəvi mövqeyi hələ də güclüdür, Çin özünün “Yeni İpək Yolu” çərçivəsində milyardlarla sərmayə qoyub. Türkiyə getdikcə fəallaşır, sərmayə qoyur və bölgəni Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində birləşdirir. Amerika və Avropa şirkətləri əsasən enerji sektorunda fəaliyyət göstərir, lakin Qərb Rusiya-Çin tandeminin rəhbərliyindən narazıdır. Ötən il ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken və Fransa prezidenti Emmanuel Makron Mərkəzi Asiyaya səfər ediblər. Birinci bölgəni Rusiyaya qarşı çevirməyə çalışdı, ikinci fransızlar Nigeri tərk etdikdən sonra uran istədi. Lakin Qərb bununla kifayətlənmir. Ona inteqrasiya olunmuş yanaşma lazımdır. Qlobal oyunçular arasında Avropa İttifaqı Mərkəzi Asiyada təsir dairələrinin bölüşdürülməsində gecikmiş kimi görünür. Amma keçən ildən etibarən Avropa İttifaqı özünü düzəltməyə qərar verdi və həm də mövzuya strateji baxımdan yanaşdı. Oktyabrın ortalarında Avropa İttifaqının 27 ölkəsinin xarici işlər nazirləri Mərkəzi Asiyadan olan həmkarları ilə görüşüblər. Lüksemburqda keçirilən görüş 2024-cü ilin ikinci rübündə Özbəkistanda keçirilməsi planlaşdırılan yüksək vəzifəli şəxslər səviyyəsində Avropa İttifaqı-Mərkəzi Asiya sammitinə hazırlıq xarakteri daşımalı idi. Lüksemburqda çıxış edən Avropa İttifaqının xarici siyasət xidmətinin rəhbəri Josep Borrell əməkdaşlığın vurğulanmasını aşağıdakı kimi qeyd edib: Avropa İttifaqı əməkdaşlığı yeni səviyyəyə qaldırmaq üçün Mərkəzi Asiya ilə tərəfdaşlığını dərinləşdirməyə hazırdır. Brüssel islahatlara dəstək vermək istəyir. Görüş iştirakçıları əlaqələrin dərinləşdirilməsi üçün birgə yol xəritəsi qəbul ediblər. Borrell əməkdaşlığa ehtiyacı Taliban  təhlükəsi və Ukraynadakı münaqişə ilə əsaslandırıb. Bundan əlavə, Borrell Aİ-nin Rusiyaya qarşı sanksiyalarını və onlardan yan keçməyə qarşı mübarizəni xatırladıb. Bundan bir neçə ay sonra Avropa praktiki tədbirlərə keçməyə qərar verdi.  Brüssel prioritet kimi infrastrukturu seçib. Yanvarın 29-30-da Brüsseldə “Global Gateway” investisiya forumu keçirilib. Tədbirdə Aİ, Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Türkiyədən hökumətlərin, maliyyə institutlarının, biznes və vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri iştirak edib. Avropa Komissiyası və Avropa İnvestisiya Bankı strateji nəqliyyat infrastrukturuna 1,5 milyard avro sərmayə qoymaq istəyini bildirib. Bayden layihəsinin məqsədi Çini sıxışdırmaq idisə, Aİ Xəzər-Qara dəniz regionu vasitəsilə Asiyadan Avropaya qlobal nəqliyyat dəhlizi layihəsinin hazırlanmasını təklif edir. Əslində söhbət Azərbaycanın irəli sürdüyü Orta Dəhliz  layihəsindən gedir. Avropanın investisiya niyyətlərini açılışda Avropa Komissiyasının sədr müavini, Avropa komissarı Valdis Dombrovskis açıqlayıb: “Uzunluğu 11 min km olan nəqliyyat dəhlizi regionlarımızı 15 gün və ya daha az səyahət müddəti ilə birləşdirməlidir. Biz bu dəhlizi rəqabətədavamlı etməliyik. Biz konkret nəticələr əldə etmək niyyətindəyik. Buna görə də Avropa Komissiyası və Avropa İnvestisiya Bankı Mərkəzi Asiyanın nəqliyyat imkanlarına 1,5 milyard sərmayə qoyacaq. Müvafiq anlaşma memorandumları daha sonra imzalanacaq”. Bundan əlavə, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) Qazaxıstanla regionda nəqliyyatın inkişafı üçün artıq tikilməkdə olan layihələrə 1,5 milyard avro ayrılması haqqında saziş imzalayıb. Quru yollarına nəzər salsaq, Mərkəzi Asiyanın Avropaya açılan “pəncərələri” Rusiya, Azərbaycan və İrandır. Rusiya ilə Aİ əlaqələrini kəsdiyi üçün Rusiyanın marşrutu əhəmiyyətsizdir. Avropalılar İranla əlaqələri bərpa etməyiblər və İranın nüvə proqramına görə sanksiyalar qüvvədə qalır. Yeganə imkan Xəzər dənizidir. Məhz buna görə də Avropa İttifaqı, Dombrovskisin qeyd etdiyi kimi, Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutuna 20 milyard avro sərmayə qoyur.

Avropa İttifaqının planları bununla bitmir. Yuxarıda göstərilən 1,5 milyard avro və 20 milyard avro Brüsselin mümkün qədər tez səfərbər etməyi planlaşdırdığı cari vəsaitlərdir. Uzunmüddətli perspektivdə söhbət 300 milyard avroluq dəyirmi bir məbləğdən gedir. Avropa İttifaqı onları 2027-ci ilə qədər dövlət və özəl investisiyalardan səfərbər edəcək. Pul həm Mərkəzi Asiyada infrastrukturun modernləşdirilməsinə, həm də Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun tikintisinə sərf olunacaq. Xatırladaq ki, Orta dəhliz Qazaxıstan-Çin sərhədindən Xəzər dənizi ilə, oradan isə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən keçməklə Avropaya uzanır. Makroiqtisadi göstəricilərə nəzər salsaq, Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya ilə öz infrastruktur layihələrini qurmaq üçün əsasları var. 2022-ci ildə 47,5 milyard dollarla Avropa İttifaqı Rusiyanı (42 milyard dollar) keçərək regionun ikinci əsas ticarət tərəfdaşı oldu. Çin 2020-ci ildə regionda ixrac-idxal göstəricilərini 41,9 milyard dollardan 70,2 milyard dollara yüksəldərək şəksiz lider olaraq qalır. Siyasi baxımdan aydındır ki, Avropa İttifaqı öz layihəsi ilə təkcə Rusiyadan yan keçərək Mərkəzi Asiyaya nüfuz etmək üçün yeni yollar axtarmır, həm də Moskvanı zəiflətmək üçün əlavə yol axtarır. Axı sanksiyalar özlüyündə nəticə vermir. Paralel idxalı dayandırmaq üçün regiona təzyiq etmək heç bir nəticə vermir və hətta ABŞ dövlət katibi buna nail ola bilməyib. Ona görə də Brüssel indi çıxış yolunu investisiyalar vasitəsilə MDB, Aİİ və KTMT üzvlərini öz tərəfinə çəkmək cəhdində görür. Qazaxıstan və Özbəkistan hər zaman investisiyaya açıq olan iki sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatlardır. Tacikistan və Qırğızıstan göstəricilər baxımından daha təvazökardırlar, ona görə də onlar nağd pul inyeksiyalarını həvəslə qəbul edəcəklər, xüsusən də Çin banklarına böyük borclarına görə özlərini narahat hiss etdikləri üçün. Digər tərəfdən, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə öz coğrafi mövqelərindən Mərkəzi Asiyadan tranzit yük kimi istifadə edə biləcəklər. Bu gün ölkələr arasında Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu layihəsi fəaliyyət göstərir və Qazaxıstandan daşınan Çin yükləri artıq onun xətti ilə hərəkət edir. Avropa layihəsində iştirak yalnız bu dövlətlərin Aİ üçün əhəmiyyətini artıracaq. Gürcüstana Avropaya inteqrasiya, Türkiyə - investor inamını bərpa etmək və lirə böhranını aradan qaldırmaq, Azərbaycanın isə Avropa strukturlarının anti-Azərbaycan hücumlarını dayandırmaq ümidləri baxımından buna ehtiyac var.  Kreml Aİİ, KTMT və MDB-dəki tərəfdaşlarına Avropa ilə ticarəti qadağan etmək niyyətində deyil. Rusiya həmişə ölkələrin əlaqələrini şaxələndirdiyi çoxqütblü dünyanı alqışlayıb. Yeganə aşkar çatışmazlıq ondan ibarətdir ki, Aİ öz iqtisadiyyatını gücləndirmək yolunu tapıb və müvafiq olaraq Rusiya ilə qarşıdurmada öz mövqelərini gücləndirə bilər. Eyni zamanda, Orta Asiya, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin iştirakı bu ölkələrin Rusiyadan ayrılması demək deyil. Bütün bu ölkələrin liderləri xarici siyasətlərinin çoxvektorlu olduğunu və Rusiya ilə əməkdaşlığı davam etdirməyə hazır olduqlarını bəyan ediblər. Moskva onlar üçün əsas iqtisadi tərəfdaş olaraq qalacaq. Daha geniş mənada, Moskva bu ölkələrlə “Şimal-Cənub” və “3+3” kimi nəqliyyat meqalayihələrini həyata keçirir. Deməli, iştirakçılar çətin ki, Qərblə Moskva arasında geosiyasi qarşıdurmaya cəlb olunsunlar”.

Ramil QULİYEV