Pandemiyadan sonra dünya iqtisadiyyatı üçün Qırmızı dəniz problemi gəldi...
Koronavirus pandemiyası dönəmində olduğu kimi, yenidən qlobal tədarük zəncirində ciddi fasilələr yaranıb. Yəməndə üsyançı husilərin ticarət gəmilərinə hücumları ona gətirib çıxarıb ki, bir çox iri şirkətlər Qırmızı dəniz vasitəsilə həyati vacib ticarət marşrutundan imtina edir. Bu, aparıcı iqtisadçıların fikrincə, inflyasiyanın artımına gətirib çıxaracaq.
Qeyd edək ki, üsyançı husilər 2023-cü ilin sonlarında raket və PUA-ların köməyi ilə ticarət gəmilərinə hücum etməyə başlayandan sonra ABŞ və Böyük Britaniya bu məsələyə qarışmalı olub: ötən həftə husilərə hərbi zərbələr endirilib. Kembricdəki Kvins kollecin prezidenti və Almaniyanın “Allianz” maliyyə xidmətləri nəhənginin baş iqtisadi müşaviri doktor Məhəmməd Əl-Erianın fikrincə, tədarüklərdə fasilələr COVID-19 pandemiyası dövründəki kimi o qədər ciddi olmasa da, Süveyş kanalında böhran qiymət artımına səbəb olacaq və iqtisadi inkişafa mənfi təsir göstərəcək. Qırmızı dəniz, Bab əl-Məndab boğazı və Süveyş kanalı vasitəsilə dünya ticarətinin təxminən 12-15 faizi həyata keçirilir. Lakin hazırda iri gəmiçilik şirkətləri digər istiqamətlərdən, əsasən Afrikada “Ümid” burnu boyunca marşrutdan istifadə edirlər. Bu isə Cənub-Şərqi Asiya ilə Şimali Avropa arasında yüklərin daşınma müddətini 12 gün artıra bilər. Almaniyanın “Hapag-Lloyd” beynəlxalq gəmiçilik şirkətinin məlumatına görə, Sinqapur və Şərqi Aralıq dənizi arasında istiqamət götürən gəmilər üçün ləngimə 18 gün təşkil edə bilər. Dekabrın 21-də Qırmızı dəniz vasitəsilə öz gəmilərinin hərəkətini dayandıran “Hapag-Lloyd” şirkəti bəyan edib ki, “Ümid” burnu ətrafından keçən gəmilərin marşrutunun dəyişdirilməsinin dəyəri yanacağa əlavə xərclər səbəbindən milyonlarla dollara başa gəlir. Proqnozlara görə, malların qlobal tədarükü Çində fevralın 10-da Çin Yeni ili ilə əlaqədar zavodlar bağlandıqda daha böyük fasilələrlə qarşılaşa bilər. “S&P Global Market Intelligence” analitika şirkətinin məlumatına görə, Avropa, Yaxın Şərq və Şimali Afrikaya idxal olunan məhsulların təxminən 15 faizi Asiya və Fars körfəzindən dəniz yolu ilə gətirilir, bu həcmin 21,5 faizini emal edilmiş neft və 13 faizdən çoxunu xam neft təşkil edir. Qırmızı dəniz mayeləşdirilmiş təbii qaz tədarükündə də mühüm marşrutdur. Bazar ertəsi məlumat yayılıb ki, iri mayeləşdirilmiş təbii qaz ixracatçısı olan “QatarEnergy” Babül-Məndəb boğazı vasitəsilə gəmilərin göndərilməsini dayandırıb. Britaniyanın aparıcı qəzeti olan “Financial Times” artıq husi blokadasını “dünya ticarətinin ən böyük yenidən bölünməsi” adlandırıb. Onu da qeyd edək ki, husilər Qırmızı dənizdə dağıdıcı əməllər görərkən, İran silahlarından yararlanır və Tehranın “dirəniş oxunun” bir hissəsi sayılır. Amma heç də həmişə İranın buyruqlarıyla davranmırlar. Ekspertlər deyir ki, Yəmənin şimalına nəzarət edən husilər Tehranın əsas düşmənləri olan İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı və Qərbə qarşı sərbəst hərəkət edə bilir. Tehran husilərlə arasında məsafə saxlamaqla özünü Yaxın Şərqdə baş verə biləcək mümkün münaqişəyə sürüklənməkdən qoruyur.
“Janes” qlobal kəşfiyyat şirkətinin Yaxın Şərq üzrə müdafiə təhlilçisi Ceremi Binninin fikrincə, əsas sual Tehranın husilərə təsirinin nə qədər olmasıdır. Husilər İsraili raket zərbələri ilə hədəfə alandan, eyni zamanda önəmli qlobal təchizat yolunda - Qırmızı dənizdə gəmilərə aramsız hücum etməyə başlayandan bəri bu sual daha da aktuallaşıb. Binninin sözlərinə görə, bir çoxları husiləri bəlli dərəcədə müstəqil və çox döyüşkən sayır və onların iranlıların istədiyindən daha çox şey edə biləcəyini düşünür. Başqa bir baxış ondan ibarətdir ki, Tehranın husilərə verdiyi müasir silahlardan istifadə üçün iranlı personala ehtiyacı olduğu hesaba qatılsa, İran həmin silahlardan nə zaman və necə istifadə ediləcəyi ilə bağlı ciddi söz sahibi olmalıdır. Husilərin geniş silah arsenalına dəniz və hava dronları, uzunmənzilli raketlər, eləcə də bu yaxınlarda üzə çıxan gəmi əleyhinə raketlər daxildir. Husilər Qırmızı dənizdə ticarət gəmilərinə qarşı həmin silahlardan yararlanıblar. Husilər işlətdikləri silahların öz istehsalları olduğunu iddia ediblər. Tehran da onları silahla təchiz etdiyini danır. Ancaq Yəmənə doğru hərəkət edərkən, yolda ələ keçirilən qəliz silahların üzərində aşkarlanan İran istehsalı olan hissələr bunun əksini göstərir. Binni deyir ki, husilər elə də mürəkkəb sayılmayan silahlar, məsələn, raket istehsal etsələr də, onların daha müasir silahlarının İrandan gəldiyinə, demək olar, şübhə yoxdur. Onun sözlərinə görə, bəzi hallarda İran silahları ilk dəfə Yəməndə görülür: “İran baxımından, Yəməndə müttəfiqi olması çox əladır, axı onlara raket və dronlarını verə bilərsən və birdən-birə səudiyyəlilər də cənubdan təhlükə ilə üzləşərlər. Səudiyyəlilər buna görə hava müdafiə resurslarının xeyli hissəsini cənuba daşımalıdırlar. Bu da İrana tuşlanan hava müdafiə resurslarının azalması deməkdir. Üstəlik, sənin dünyanın əsas dəniz keçid məntəqələrindən birini təhdid etməyə qadir olan müttəfiqin olur. Husilər İran Hörmüz körfəzini bağlamaqla təhdid etdiyi halda, Qırmızı dənizin cənubunda - Bab əl-Məndab boğazında nəyə qadir olduqlarını göstərirlər. Bu İranın, gərəkərsə, dünyanı basqı altına almaq imkanını artırır”. Bu məsələdə risqlərdən biri budur ki, Yaxın Şəqdəki münaqişə böyüyüb bütün bölgəni əhatə edəcəyi təqdirdə İranın husilərə dəstəyi Tehranı birbaşa bu münaqişəyə sürükləyə bilər. İndilikdə isə məlum olan odur ki, Qırmızı dənizdə gəmilərin hərəkətinin dayandırılması hələ uzun müddət davam edə bilər. Bununla da dünya iqtisadiyyatına miyardlarla dollar ziyan dəyir. Danimarkanın gəmiçilik və logistika korporasiyasının rəhbəri Vinsent Klerk bildirib ki, gələcəkdə gəmilərin Qırmızı dənizdən keçidinə nail oluna biləcəyi hələlik bəlli deyil: “Bu, potensial olaraq qlobal artım üçün kifayət qədər əhəmiyyətli nəticələrə səbəb ola bilər”. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dekabrın ortalarından şirkətlər Qırmızı dəniz vasitəsilə bütün yüklərin daşınmasını müvəqqəti dayandırmaq qərarına gəlib. Buna səbəb husilərin gəmilərə hücumudur. İndi konteyner gəmiləri “Ümid” burnundan keçən marşrutla getməyə məcburdur. Nəticədə məsafə təxminən 13 min km uzanıb və bu, yanacaq xərclərinin 50 faiz artımına səbəb olub. Bu da öz növbəsində daşınma xərclərinə təsir edib. Bir konteynerin qiyməti isə yüzlərlə dollar artıb.
Nahid SALAYEV
