QAZAX AİLƏ-MƏRASİM FOLKLORU HAQQINDA FUNDAMENTAL TƏDQİQAT
Ailə – türk etnosunun sosial-mənəvi strukturunun nüvəsini təşkil etməklə daim onu ayaqda saxlamış, bir sistem olaraq heç vaxt dağılmağa qoymamış, tarixin müxtəlif epoxalarından məhz türk kimliyi ilə keçməsini təmin etmişdir. Diqqətəlayiqdir ki, ailə dəyərlərinin sürətlə dağıldığı müasir dünyamızda ailə modeli hələ də ümumtürk mədəniyyətinin strukturlaşdırıcı modeli kimi qalmaqda davam edir. Bu da öz növbəsində türk xalqlarının ailə kompleksini onun müxtəlif milli variantları müstəvisində sosial-antropoloji baxımdan ardıcıl və sistemli şəkildə öyrənməyi zərurətə çevirir. Bu cəhətdən, görkəmli qazax alimi Kenjexan İslamjanulı Matıjanovun 2023-cü ildə Moskvada “Vostıçnıy ekspress” nəşriyyatında rus dilində çap olunmuş “Qazax ailə folkloru” («Казахский семейный фольклор») kitabını elmi strukturu, məzmunu və araşdırmanın intellektual keyfiyyəti baxımından fundamental elm hadisəsi hesab etmək olar.
Kifayət qədər geniş həcmə malik olan (472 s.) monoqrafiyada qazax ailə-mərasim folkloru ilk dəfə olaraq qazax milli folklorunun müstəqil janrı kimi öyrənilmiş, onun genezisi izlənilmiş, janrın təbiəti və özünəməxsusuluğu açıqlanmış, etnoqrafik əlaqələrin tipologiaysı aşkar edilmişdir. Əsərdə ailə folkloruna aid olan mətnlərin hərtərəfli və dərin tədqiqi əsasında ailə-mərasim folklorunun janrdaxli növlərinin təsnifatı aparılmış, bir mürəkkəb bədii fenomen kimi ailə-mərasim folkloru bütün poetik özünəməxsusluqları səviyyəsində təqdim olunmuşdur.
Folklorşünaslar, ədəbiyyatşünaslar, kulturoloqlar, doktorantlar, magistrantlar, o cümlədən şifahi xalq ədəbiyyatını dəyərləndirənlər və sevənlər üçün nəzərdə tulumuş əsər altı bölmədən ibarətdir. Kitabın “Mövzunun tədqiq tarixi” adlanan birinci bölməsində qazax ailə-mərasim folkloru ilə bağlı bütün mövcud tədqiqatlar ələ alınmış və bu sahədəki nəzəri-metodloji fikirlər də cəlb olunmaqla problemin sanballı nəzəri-kateqorial bünövrəsi formalaşdırılmışdır.
Kitabın “Qazax ailə folklorunun təsnifatı və onun öyrənilməsinin perspektivləri” adlanan ikinci bölməsində zəngin materiallar əsasında son dərəcə dəqiq və mürəkkəb analiz aparılmışdır. Bu fəsildə reallaşdırılmış tədqiqatın əsas əhəmiyyəti təkcə qazax ailə folklorunun janr təsnifatı ilə məhdudlaşmır. Burada bizim diqqətimizi xüsusilə janrdaxili növlərin biri-birindən fərqləndirilməsi üçün müəllifin zərgər dəqiqliyi ilə ortaya qoyduğu intellektual səviyyə cəlb edir. Digər tərəfdən, sözü gedən fəsildə qazax ailə-mərasim folklorunun öyrənilməsinin perspektivlərinin müyyənləşdirilməsi K.İ.Matıjanovun bu tədqiqatını bu sahədə fundamental nəzəri-metodoloji baza statusunda da təsdiq edir.
Monoqrafiyanın “Körpə bəsləmə folkloru: beşik nəğmələri, uşaq mərasim nəğmələri, əzizləmə nəğmələri, layla nəğmələri” adlanan üçüncü bölməsində ana-uşaq münasibətlərini əks etdirən mətnlər tədqiqata cəlb olunmuşdur. Bu nəğmələri məzmunu, ideyası, formal-poetik elementləri səviyyələrində təhlilə cəlb edən müəllifi eyni zamanda həmin nəğmələrdə inikas olunmuş qazax kimliyinin, milli xarakterinin etno-psixoloji və mənəvi-humanist cizgilərini də təsvir etməyi bacarmışdır.
Əsərin “Toy folkloru: mərasimi başlayan nəğmə, xeyir-dua nəğməsi, ayrılıq nəğməsi, öyüd-nəsihət nəğməsi, duvaqgötürmə nəğməsi, nikah nəğməsi” adlanan dördüncü bölümündə türk ailə-mərasim folklorunun (o cümlədən inisiasiya sisteminin) struktur baxımından ən zəngin janrı tədqiqata cəlb olunmuşdur. Kenjexan Matıjanov bu bölmədə qazax toyunun bütün struktur elementləri və prosessual strukturun mərhələlərini təsvir etmiş, hər element və mərhələ üçün xarakterik olan nəğmələri təhlil etmiş, problemə struktur kontekstlə yanaşı, semiotik müstəvidə də yanaşaraq, qazax toyu və ümumən, qazax toy folkorunu türkün dünya quruculuğunun kosmoqonik modeli kimi şərh etmişdir.
Kitabın “Yas folkloru: vəsiyyət nəğməsi, xəbərduyurma nəğməsi, başsağlığı nəğməsi, ağı nəğməsi” adlanan beşinci bölməsində qazax yasının strukturu və prosessual dinamikası həm etnoqrafik, həm də folklor mətnləri baxımından təhlilə cəlb olunmuşdur. Müəllif mətnlərin təhlil zamanı onlarda əks olunan mifoloji elementlərin aşkarlanmasına da diqqət yetirməklə qazax epik-mifoloji dünya modelində kosmos-xaos münasibətlərinin semantikasını da öyrənmişdir. Bütün bölmələrdə olduğu kimi, bu bölmədə də ritual sistemi və onun söz ehtiyatları qarşılıqlı əlaqədə öyrənilmiş, yas mərasiminin qazax cəmiyyətindəki funksional semantikası təhlil olunmuşdur.
Tədqiqatın “Ailə folklorunun tarixi poetika məsələləri” adlanan sonuncu bölməsində qazax “folklor şüurunun” poetik obrazları təhlilə cəlb olunmuşdur. Bu təhlillə, Kenjexan Matıjanov, əslində, sözü gedən obrazları ilk dəfə öyrənmişdir. Belə ki, “xalq yaradıcılığının bədii dünyasının, onun poetik ölçülərinin öyrənilməsi, – müəllifin yazdığı kimi, – qazax folklorşünaslığının qarşısında duran məsələdir”. Bunun öyrənilmə zərurəti isə ondan irəli gəlir ki, “folklorun, xüsusilə mərasim folklorunun cövhərini, mayasını ritual dünyaduyumu, mərasimi düşüncə təşkil edir”.
Kenjexan Matıjanovun bu fikri, təbii ki, bütün folklor mətnlərinə aid olub, folklorun öyrənilməsində mərasim faktorunun nə qədər vacib olduğunu ortaya qoyur. Bu cəhətdən, belə hesab edirik ki, müəllifin bu fikri Azərbaycan folklorşünaslığı üçün də nəzəri-metodoloji baxımdan aktualdır.
Monoqrafiyada son dərəcə zəngin folklor materialları əsasında fundamental fikir bazası formalaşdırılmışdır. Bu cəhətdən, Kenjexan Matıjanovun əsərində onun milli materialın təhlili nəticvəsində əldə etdiyi dərin nəzəri məzmuna və metodoloji perspektivə malik yeni fikirləri, nəticələri vardır. Müəllifin əldə etdiyi həmin nəticələrə görə:
– Qazax ailə-məişət folklorunun qeydə alınma, toplanma, nəşr və tədqiq tarixi erkən orta əsrlərə gedib çıxır.
– Ailə-mərasim folkloru insan həyatının mərhələlərini (doğum – yaşlanma – ölüm) müşayiət edən mərasimlər əsasında meydana çıxmış və formalaşmışdır.
– Qazax ailə-məişət folklorunun janr növləri içərisində körpə bəsləmə folkloru (“əlpeştey folklorı”) xüsusi yer tutur.
– “Toy folklorunun janrdaxili növləri bir-birindən tematika və məzmun, ifa tərzi, mərasim folkloruna münasibəti, nəğmələrin növləri baxımından ayrılsa da, onların funksional yükü və məqsəd yönləri eynidir.
– Qazax ailə-mərasim folklorunun qədimlik və məzmunun zənginliyi baxımından xüsusi janrlarından biri yas folklorudur (“azalay folkorı”).
– Qazax ailə-mərasim folklorunun poetikası ümumən bütöv qazax folklorunun çərçivəsisndə qurulan və funksionallaşan mürəkkəb bədii fenomendir.
– Formulluq (formullaşma) – folklor poetikasının ümumi imamnent (özünə aid olan) xassəsidir. Bir poetik (estetik) kateqoriya kimi formulluğun dərk olunması folklor poetikasının anlaşılmasının, bədii formanın konkret tarixi ölçülərinin aşkarlanmasının, “ümumi yerdə toxunmuş” folklor mətnlərinin semantikasının başa düşülməsinin dəyişilməz şərtidir. Kenjexan Matıjanovun son qənaətinə görə, ailə-mərasim folkloru – metafor, epitet, müqayisə, simvolik obrazlar baxımından parlaq janr hadisəsidir. Bu da onun öyrənilməsini folklorşünaslıq üçün zəruri hadisəyə çevirir.
Belə hesab edirik ki, alimin bu sözləri bütün türk folkloruna, o cümlədən eyni dərəcədə Azərbaycan folkloruna da xasdır. Azərbaycan folklorşünaslığında ailə-məişət folklorunun öyrənilməsi ilə bağlı çoxlu sanballı tədqiqatlar vardır. Onlarda ailə-məişət folkloru həm mərasimlər, həm bədii mətnlər baxımından geniş şəkildə tədqiq olunmuşdur. Kenjexan Matıjanovun tədqiqatı ilə tanışlıq göstərdi ki, alimin bu əsəri müqayisəli kontekstdə çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu cəhətdən, belə hesab edirik ki, sözü gedən monoqrafiyanın Azərbaycan dilinə tərcümə edilib çap olunması Azərbaycan ritualistikası üçün çox dəyərli töhfə olardı.
Prof. Qalib SAYILOV
Prof. Seyfəddin RZASOY
