İctimai və dövlət maraqlarının etibarlı müdafiəsi sabit tərəqqinin əsas yoludur...
Şəxsiyyətin tam inkişafı təkcə insanın cəmiyyət həyatında fəal iştirak etməklə öz maraq və ehtiyaclarını həyata keçirməsi prosesində deyil, həm də onun şəxsi sferasına qarışmamaq barədə cəmiyyət qarşısında qoyduğu tələblər yerinə yetirildiyi halda baş verir.
Şəxsi toxunulmazlıq hüququ insana dövlət tərəfindən təmin edilən özü haqqında məlumatlara nəzarət etmək və onların açıqlanmasının qarşısını almaq imkanı verir. Müvafiq olaraq, şəxsi həyatı ilə bağlı hansı məlumatların sirr qalacağını yalnız şəxsin özü müəyyən etmək hüququna malikdir və ona görə də heç kimə etibar edilməmiş belə məlumatların toplanmasına, saxlanmasına, istifadəsinə və yayılmasına həmin şəxsin razılığı olmadan yol verilmir.
Şəxs tərəfindən dövlət maraqlarının təmini əsas diqqət mərkəzində yer almalıdır
Şəxsi toxunulmazlıq hüququ qeyri-məhdud deyil. Bundan irəli gələrək, bir tərəfdən fərdin maraqları ilə cəmiyyətin və dövlətin maraqları arasında tarazlığı təmin etmək üçün, digər tərəfdən subyektiv şəxsi toxunulmazlıq hüququnun həyata keçirilməsini məhdudlaşdıran müəyyən hüquqi tənzimləmə sistemi yaradılır. Amma bu zaman dövlət maraqlarının təmini də şəxs tərəfindən əsas diqqət mərkəzində yer almalıdır.
Dövlət maraqları tarixən vahid dövlət məkanında təsbit olunmuş ümumi maraqların məcmusudur. Bu maraqlar dövlətin iqtisadi və geosiyasi münasibətləri, mədəni və tarixi ənənələri ilə müəyyən edilən tələbatları, təhlükəsizliyin təmin edilməsi zərurəti, əhalinin xarici təhdidlərdən və daxili iğtişaşlardan, ekoloji fəlakətlərdən qorunması və sair kimi məqamları ehtiva edir. Dövlət marağı anlayışı fərdin mənafeyi və cəmiyyətin mənafeyi kimi iki anlayışdan irəli gəlir və onları birləşdirir. Şəxsi maraq insanın istəyinin, tələbinin ödənilməsinə dair istəyidir, bir şərtlə ki, bu istəyin həyata keçirilməsi qanunla qadağan edilməmiş olsun. Mənfəət maddi, mənəvi ola bilər. Cəmiyyətin marağı və ya ictimai mənafe toplumun bütün üzvlərinin və ya onun mühüm hissəsinin ümumi mənafeyini əks etdirir. Dövlətin marağı fərdin və cəmiyyətin tarazlaşdırılmış tələbatlarının məcmusudur, onların həyata keçirilməsi dövlət hakimiyyəti institutları tərəfindən ictimai birliklərlə qarşılıqlı əlaqədə təmin edilir. Beləliklə, dövlət maraqları dövlət orqanlarının əsas fəaliyyət sahələrində həyata keçirilən ictimai maraqların bir hissəsidir, bunlar iqtisadi, daxili siyasi, sosial, beynəlxalq, hərbi, sərhəd və sair məqamları ehtiva edə bilər. Prioritet dövlət maraqlarına xalqın suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, demokratiyanın inkişafı, siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsi, milli münasibətlərin yaxşılaşdırılması və sairdir. Dövlət fərdin, cəmiyyətin qanuni mənafelərinin həyata keçirilməsinə, o cümlədən insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırmaqla kömək edə bilər. Bu cür məhdudiyyətlər qanuni maraqların dəyərinə mütənasib olmalıdır. Bu yanaşmaya uyğun olaraq, Azərbaycanın milli maraqları fərdin, cəmiyyətin və dövlətin iqtisadi, daxili siyasi, sosial, beynəlxalq, informasiya, hərbi, sərhəd, ekoloji və digər sahələrdə balanslaşdırılmış maraqlarının məcmusudur. Şəxsiyyətin maraqları konstitusiya hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsində, şəxsi təhlükəsizliyin təmin edilməsində, həyat keyfiyyətinin və səviyyəsinin yüksəldilməsində, insanın və vətəndaşın fiziki, mənəvi və intellektual inkişafındadır. Cəmiyyətin maraqları demokratiyanın möhkəmləndirilməsində, hüquqi, sosial dövlətin yaradılmasında, ictimai harmoniyaya nail olunmasında və qorunub saxlanılmasındadır. Dövlətin maraqları Azərbaycanın Konstitusiya quruluşunun, suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığında, siyasi, iqtisadi və sosial sabitlikdə, qanuniliyin qeyd-şərtsiz təmin edilməsində və asayişin qorunmasında, beynəlxalq əməkdaşlığın bərabər və qarşılıqlı faydalı münasibətlərin inkişafındadır. Təbii ki, verilən təriflər yüksək ümumiləşdirmə dərəcəsinə malikdir. Müxtəlif hüquq münasibətlərində bu maraqlar məzmunca bir qədər fərqlənə bilər.
Dövlət maraqları ilə ictimai rəy arasında balansın tapılması zəruridir
Dövlət və milli maraqlar mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi əsasında ölkənin ehtiyac və niyyətlərinin açıq bəyanatını da ifadə edir. Bu, bir sıra mühüm funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün də önəmlidir. Birincisi, xarici siyasət prioritetlərinin iyerarxiyası müəyyən edilir ki, bu da resursların cəmləşməsinə xidmət edir və qüvvələrin həddindən artıq yüklənməsinin qarşısını alır. İkincisi, milli maraqların rəsmi və ya yarı-rəsmi ifadələri müxalifət qarşısında daxili siyasi mövqelərini gücləndirmək üçün tez-tez xarici siyasətdən istifadə etməyə çalışan hakimiyyətin fəaliyyət azadlığına ağlabatan məhdudiyyətlər qoyur. Bundan əlavə, açıq şəkildə formalaşmış milli maraqlar cəmiyyətə xarici siyasət qərarlarının qəbuluna cavabdeh olan şəxslərin həyata keçirdikləri xəttin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün möhkəm meyarlar təqdim edir.
Üçüncüsü, milli maraqlar həm davamlılığı, həm də ən mühüm siyasət istiqamətlərinin vaxtında uyğunlaşdırılması imkanlarını təmin edir. Rəsmi sənədlərdə qeyd olunan səriştəli tərtiblərin dövləti xarici siyasətin daxili siyasətin sadə davamına çevrilməsindən sığortalaması xüsusilə vacibdir. Əksər ölkələrdə - demokratik təsisatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq - çoxsaylı şəxsi maraq daşıyıcıları bu maraqları “milli” səviyyəyə qaldırmaq və dövlət aparatının dəstəyi ilə təmin etmək üçün imkanlar axtarırlar. Bu kontekstdə milli maraqlar bir sistemi təmsil edir - konkret tarixi dövrdə konkret dövlət üçün nəyin və nə üçün faydalı olduğuna dair bir-biri ilə əlaqəli ifadələrin məntiqi ardıcıl toplusu kimi özünü göstərir. Milli maraqların harmonik sistemi onun komponentlərinin asanlıqla manipulyasiya edilməsinə imkan vermir. Çox vaxt bir və ya bir neçə maraqların ifadəsini özbaşına dəyişmək, digərlərini isə eyni saxlamaq mümkün deyil. Nəhayət, milli maraqlar öz daşıyıcısının xarici dünya üçün proqnozlaşdırıla bilənliyini artırmaq üçün açıq şəkildə bəyan edilir. Dövlət öz maraqlarını bəyan etməklə, onları müdafiə etmək üçün bütün yolu getməyə hazır olduğunu bildirməklə, eyni zamanda milli maraqların qəbul edilmiş formalaşdırılmasından açıq şəkildə kənara çıxan heç bir addım ata bilmir. Belə kursun möhkəmliyi bunun başqalarına niyə onlar üçün təhlükə yaratmadığını və ümumiyyətlə məqbul olduğunu izah etmək cəhdi ilə birləşdirilir. Məsələn, nüfuzlu opponentlərin sayının kəskin artmasına və bununla da dövlətin xarici siyasətinə beynəlxalq mühitin müqavimətinin artmasına səbəb olan milli maraqların formalaşdırılması çətin ki, optimal hesab oluna bilər. Eyni zamanda, milli maraqları formalaşdıranlar çətin ki, yalnız ictimai rəyə arxalansınlar. Bir ölkə üçün təhlükələri və onun gələcək imkanlarını müəyyən etmək adi “sağlam düşüncə”dən kənara çıxan peşəkar keyfiyyətlər və mediadan əldə edilə bilən beynəlxalq vəziyyət haqqında daha incə bir anlayış tələb edir. İctimai əhval-ruhiyyə dövlətin xarici siyasət kursunu müəyyən edənlər tərəfindən nəzərə alınmaya bilməz, lakin ictimai rəyin ölçüləri milli maraqları formalaşdırmaq üçün kifayət etmir. Bu səbəbdən də incə balansın tapılması və bun aəsasən siyasət yürüdülməsi olduqca mühümdür.
Ramil QULİYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
