ABŞ-ın xarici siyasət konsepsiyasında Rumıniyanın rolu
ABŞ xarici siyasətində mühüm əhəmiyyət daşıyan bir sıra vacib xüsusiyyətlər vardır ki, ikili münasibətlər də sırf bu xüsusiyyətlər prizmasından təhlil edilərək qurulur. Bunlar, dövlət sistemində demokratik mühit, sülhün, stabilliyin və təhülkəsizliyin təminatı, Qərb dəyərlərinə inteqrasiya və əhalinin rifah şəraitinin artırılmasıdır. Bu cəhətdən Qara Dəniz hövzəsindəki region dövlətlərinin Qərb dəyərlərinə və ən əsası liberal bazar iqtisadiyyatına inteqrasiya edilməsi, ABŞ xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir. Bunun üçün isə ilk öncə keçmiş sovet dövlət sistemindən qalan korrupsiya hallarının qarşısını almaq və əhalinin rifah səviyəsinin qaldırılması üçün səylər göstərilir. Regionda yerləşən dövlətlərdə əhalinin rifah səviyyəsinin qalxması onların Qərb dəyərləri əsasında qurulmuş demokratik rejimlərə qarşı inamını qaldıracaqdır. Qara Dəniz hövzəsində əhəmiyyəti ilə seçilən dünya dövlətlərindən biri də məhz Rumıniyadır. ABŞ və Rumıniya arasındakı əlaqələr geniş və müxtəlifdir. Rumıniyanın ABŞ-ın xarici siyasətindəki rolu ilk növbədə onların NATO çərçivəsində əməkdaşlığı, regional təhlükəsizlik narahatlıqları, Şərqi Avropada demokratiya və sabitliyin təşviqində ortaq maraqları ətrafında kəsişir.
NATO Tərəfdaşlığı: Rumıniyanın NATO-ya üzvlüyü ABŞ-ın xarici siyasəti kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb edir, çünki NATO Avropadakı müttəfiqlərinin təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etməkdə ABŞ üçün əsas ittifaqdır. Rumıniyanın hərbi töhfələri, o cümlədən NATO missiyalarında və əməliyyatlarında iştirakı alyansın ümumi gücünə və effektivliyinə töhfə verir.
Təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq: Rumıniya və ABŞ təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın müxtəlif formaları ilə məşğul olurlar. Buraya birgə hərbi təlimlər, təlim proqramları və onların silahlı qüvvələri arasında qarşılıqlı fəaliyyətin gücləndirilməsi üzrə səylər daxildir. ABŞ Rumıniyanın hərbi imkanlarını modernləşdirməsində də dəstək verib.
Regional Sabitlik: Rumıniya geosiyasi əhəmiyyəti artan Qara dəniz regionunda sabitliyin təşviqində rol oynayır. ABŞ bu regionda sabitliyin qorunub saxlanmasında maraqlı olduğunu nümayiş etdirib və Rumıniyanın tərəfdaşlığı Rusiyanın Qara dənizdəki hərəkətləri kimi ümumi təhlükəsizlik problemlərinin həllində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Demokratiyanın Təşviqi: Rumıniyanın Qərb dəyərlərinə və demokratik prinsiplərə uyğunluğu ABŞ-ın demokratiyanı dəstəkləmək və təşviq etməkdə xarici siyasət məqsədlərinə uyğundur. ABŞ və Rumıniya demokratik təsisatların və qanunun aliliyinin gücləndirilməsinə yönəlmiş müxtəlif təşəbbüslər üzərində əməkdaşlıq edirlər.
İqtisadi əlaqələr: İkitərəfli münasibətlərdə iqtisadi əlaqələr də rol oynayır. ABŞ və Rumıniyanın iqtisadi əlaqələri var və ABŞ regionda iqtisadi inkişafı və ticarəti təşviq edən təşəbbüsləri dəstəkləyir. ABŞ və Rumıniya arasında ticarət və investisiya əməkdaşlığı mövcuddur. İki tərəf müxtəlif sahələrdə iqtisadi əməkdaşlığı artırmağa nail olmuşdur.
Siyasi əlaqələr: ABŞ və Rumıniya NATO üzvüdür və bu çərçivədə birgə təhlükəsizlik və müdafiə üçün əməkdaşlığa sahibdirlər. İki ölkə arasında diplomatik münasibətlər müstəqil və möhkəm bir şəkildə davam etmişdir.
1877-ci ildə Rumıniya müstəqillik əldə etdi. Bundan sonra 1880-ci il iyunun 14-də Rumıniya ilə ABŞ arasında diplomatik əlaqələr quruldu. Rumıniyanın ABŞ-a müharibə elan etməsi nəticəsində iki ölkə arasındakı diplomatik əlaqələr 1941-ci il dekabrın 12-də kəsilmişdir. Lakin 1946-cı il fevralın 7-də vəkillik səviyyəsində bərpa edilən diplomatik əlaqələr,1964-cü il iyunun 1-də iki ölkə arasında səfirlik səviyyəsinə qaldırılmışdır. Rumıniyada 1948-ci ildə qurulan kommunist idarəçiliyinin 1989-cu ildə başa çatması və soyuq müharibənin sonlanması nəticəsində ABŞ-Rumıniya münasibətləri yenidən inkişaf mərhələsinə doğru irəliləməyə başladı. Bu mərhələdən sonra ABŞ-ın xarici siyasətinin həyata keçirilməsində Rumıniya özünəməxsus şəkildə təsir edən əsas ölkələrdən birinə çevrildi. 1993-cü il noyabrın 8-də ABŞ-Rumıniya münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi naminə Rumıniyaya Birləşmiş Ştatlar tərəfindən iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələri genişləndirmək məqsədi daşıyan “Əlverişli Ölkə” statusu verildi. Hansı ki,1996-ci ildən etibarən iqtisadi sahədə əldə edilən irəliləyişlər nəticəsində ABŞ Konqresi bu statusu daimi etdi. Bu isə gələcəkdə iqtisadi sahədə əməkdaşlığın yüksələn xətlə davam edəcəyini göstərən başlıca nüanslardan biri idi. Bundan başqa iki ölkə arasında 1992-ci ildə ikitərəfli investisiya müqaviləsi imzalandı. Yüksələn xətlə inkişaf edən əməkdaşlığın nəticəsi idi ki, artıq 1994-cü ildə bu müqavilə qüvvəyə mindi. 1997-ci il iyulun 11-də ABŞ prezidenti Bill Klinton Rumıniyaya rəsmi səfəri etdi. Bu səfərin nəticəsi olaraq iki ölkə arasınnda “İkitərəfli Strateji Tərəfdaşlığın” həyata keçirilməsinə dair sənəd imzalandı. İmzalanan bu sənədin əsas məqsədi ikitərəfli münasibətlərin gücləndirilməsinə və genişləndiriliməsinə, Rumıniyanın Avro-Atlantik birliyə reinteqrasiyasının dəstəklənməsinə, Rumıniyanın sabitlik və təhlükəsizlik məsələlərinin həllinə dair yönəlmiş geniş əməkdaşlıq prosedurasını özündə əks etdirməkdən ibarət idi. Məhz bu sənəd çərçivəsində qurulan ikitərəfli strateji tərəfdaşlıq Rumıniyanın xarici siyasəti üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, iqtisadiyyatı, hərbi və dövlət idarəçiliyini dəstəkləyən mexanizm rolunu oynamışdır. Rumıniya-ABŞ münasibətlərinin inkişafının növbəti mərhələsi kimi 11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-da baş verən terror aktından sonrakı prosesləri nəzərdən keçirə bilərik. Rumıniyanın terrorizmlə mübarizədə ABŞ-a regionda ən böyük dəstəyi göstərməsi, Əfqanıstan və İraqda Birləşmiş Ştatların başçılıq etdiyi beynəlxalq koalisiyaya əhəmiyyətli töhfə verməsi münasibətləri daha da irəli aparan başlıca nüanslardan biri oldu. Bu dəstək isə Rumıniyanın 2004-cü ildə möhkəm müttəfiq kimi NATO-ya qoşulması ilə nəticələndi. 2005-ci ildə Rumıniya dövlət başçısı Trayan Beseskunun ABŞ-a rəsmi səfəri zamanı ikitərəfli münasibətlərin inkişaf etdirilməsi əsas məqsəd kimi ön plana çəkildi. ABŞ hökümətinin Rumıniya ilə ikitərəfli münasibətləri inkişaf etdirməsinə bir sıra amillər, məsələn Ruminiyanın Qara dəniz hövzəsi regionunda yerləşməsi, həmçinin Cənubi Qafqaz, Orta Şərq və Körfəz regionuna yaxın olmasına görə də stratejik əhəmiyyət daşıması əsaslı təsir göstərən başlıca nüanslardan biridir. İkitərəfli münasibətlərin digər mühüm əlaməti kimi ABŞ-ın Rumıniyadakı hərbi qüvvələri ilə bağlı 2005-ci il dekabrın 6-da imzalanmış və 21 iyul 2006-cı ildə qüvvəyə minmiş sazişini nəzərdən keçirə bilərik. Bu sazişin nəticəsi olaraq ABŞ 10 il ərzində Rumıniya ərazisində hərbi baza açmaq imkanını əldə etdi. Bu sazişi ABŞ-ın Qara dənizə açılan qapısı kimi təsvir edə bilərik. Nəticə etibarı ilə, ABŞ yenədə özünün çoxşaxəli xarici siyasət strategiyasına uyğun olaraq, Qara dəniz hövəzsi regionunda yerləşən ölkələrlə əlaqələrini inkişaf etdirməyi əsas hədəf kimi qarşısına qoymuşdu. 13 sentyabr 2011-ci il tarixində Vaşinqtonda ən yüksək səviyyədə Rumıniya və Amerika Birləşmiş Ştatları arasında 21-ci əsr üçün “Strateji Tərəfdaşlıq haqqında Birgə Bəyannamə” qəbul edilmişdir. Bu bəyannamənin əsasını isə ABŞ-ın ballistik raketinin Rumıniya ərazisində yerləşdirilməsinə dair saziş təşkil edir. Həmçinin bəyannamədə əməkdaşlığın genişləndirilməsinin əsas istiqamətləri kimi iki ölkə arasındakı siyasi-hərbi əlaqələrə, hüquq-mühafizə sahəsində əməkdaşlığa, ticarət və investisiya imkanlarına, enerji təhlükəsizliyinə dair məsələlərə diqqət yetirilmişdir. ABŞ ilə münasibətlərin inkişaf etdirilməsi Rumıniyanın xarici siyasətinin əsas tərkib hissəsini təşkil etməklə bərabər, terrorizmə və mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı mübarizədə əməkdaşlıq etmək, stabilliyin və sabitliyin qorunması məqsədilə əlaqələrin və əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi Ruminiyanın milli təhlükəsizlik strategiyasının həyata keçirilməsində özünəməxsus rol oynamaqdadır. 20 avqust 2019-cu il tarixində Rumıniya prezidenti Klaus Yohannisin ABŞ-a səfəri nəticəsində mülki nüvə enerjisi əməkdaşlığı daxil olmaqla, enerji təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlığla bağlı birgə bəyanat imzalandı. Həmçinin 2019-ci ilin statistiksında yer alan məlumatlara görə ABŞ-ı Rumıniyada beşinci ən böyük xarici investor kimi yer almışdır. Bu statistikaya əsasən Rumıniyada ABŞ-ın əsas şirkətləri enerji, istehsal, informasiya texnologiyaları və telekommunikasiya, xidmət və istehlak məhsulları sektorlarında fəaliyyət göstərir. Rumıniyanın ABŞ-a ən çox ixrac etdiyi mallara maşınlar, avtomobil hissələri, polad və metal məmulatlar və gübrələr daxildir.
2020-ci ilin oktyabrın 8-də imzalanmış 2020-2030-cu illər üçün “Müdafiə Əməkdaşlığına dair Yol Xəritəsi” ikitərəfli münasibətlərin strateji istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. 11 mart 2022-ci il tarixində isə ABŞ-ın vitse-prezidenti Kamala Harris Rumıniyaya səfər edib. Səfər zamanı regiondakı məsələlər, təhlükəsizliyə dair məsələlər də daxil olmaqla iki ölkə arasındakı uzunmüddətli əlaqələrin inkişafına dair müzakirələr həyata keçirilmişdir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi çərçivəsində Rumıniya Ukraynaya tərəfdaş ölkə kimi çıxış etmişdir. ABŞ-ın Rumıniyadakı səfiri Ketlin Kavalecin sözlərinə əsasən Rumıniya Avropada Ukrayna taxılının dünya bazarlarına ixracının dəstəklənməsində oynadığı mühüm rola görə seçilir. Əslində, Ukraynanın ixrac etdiyi bütün taxılın yarıdan çoxu Rumıniyadan tranzitlə keçərək bütün dünya üzrə istehlakçılara yollanıb. Rumıniya müharibə başlayandan bəri təxminən 30 milyon ton Ukrayna taxılının Dunay və Konstansa limanı vasitəsilə daşınmasını asanlaşdırıb. Bütün bunlarla yanaşı səfir Ketlin Kavalec ABŞ-ın bu məsələdə Rumıniyanı dəstəkləməkdən məmnunluq hissi keçirdiyini bildirib. Bu proseslərin nəticəsi olaraq qeyd edə bilərik ki, ABŞ-Rumıniya münasibətləri gələcək illər ərzində də yüksələn xətlə davam edəcək.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası Milli Təhlükəsizlik və Siyasi Strategiya magistrantı Cəlilov Ramil
