Türkmənistan səhralarında “erməni” izi....
Oğuz-Türkmən tayfalarının kökənli/köməcli sələflərinin etnodövləti olan Türkmənistan Respublikasının Prezidenti S.A.Niyazovun (1940-2006) 1996-cı il mart ayında Ermənistana rəsmi səfəri zamanı 34 milyon ABŞ dolları həcmində borcun əlverişli şərtlərlə ödənilməsi 5 il müddətinə uzadılmış, əvəzində ona Oğuz-Türkmən hakimi Nadir şah Əfşarın (1688-1747) və mütəfəkkirlərinin (Hatifi Xorasani (1454-1521) və İskəndər Munşi Türkmanın (1560-1634) əsərləri, “Səfəvilər dövlətinin tarixi”nin əlyazması...) 500-dən çox saxlanılan qədim nüsxələrdən nümunələr göstərilmiş, Ağrıdağ vadisi, Zəngibasar mahalında, Kəmərli nahiyəsinin Cəfərabad kəndində Oğuz-Türkmən babalarının (əsasən Baharlı tayfasından olanlar) uyuduğu Pir Xanəgah məbədini ziyarət etmişdir.
Xəzər dənizinin gündoğan hissəsinin Sakit okean sahillərinədək uzanan Türk dünyasına Türküstan/Türkmənistan ərazilərindən açılan hüdudsuz tarixi məkan əlverişli təbii-coğrafi şəraitinə, siyasi-hərbi əhəmiyyətinə, əski dövlət quruculuğu ənənələrinə, Türkdilli xalqların milli etnomədəni zənginliyinə, strateji əhəmiyyətli faydalı qazıntı yataqlarının geniş yayılmasına, bərəkətli torpaq-iqlim ehtiyatlarının mövcudluğuna...rəğmən bir sıra dövlətlərin, ilk növbədə XV-XVI əsrlərdən etibarən Şərqə doğru işğalçılıq siyasəti yürüdən çar Rusiyasının hədəfində olmuşdur (İ.İ.Qeyer (1860-1908), “Türküstan” kitabı; A.A.Kaufman (1864-1919), “Köçürülmə və müstəmləkə” (1908), Y.N.Tsıryapkina (1981), “XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Türküstana rusların köçürülməsi...”., “Tomsk Dövlət Universitetinin Xəbərləri” jurnalı, 411 saylı, 2016, səh.183-187...).
Qədim Türk-Müsəlman təkamül və inkişaf mərhələsinin (e.ə. II-I minilliklər) coğrafi məkanlarından biri olmuş Türküstan diyarının cənubu-Xəzər dənizinin cənub-şərq əraziləri, Türkmənistan istisnalıq təşkil etməmişdir.
Xəzər dənizinin cənub-şərq hissəsini tutan Qızıl-Qum vadisi, Komdağ/Kopetdağ silsiləsi, Mərv-Təcən nahiyəsi... Beynəlxalq “İpək yolu” keçən bölgə olduğundan həm də tarixi-coğrafi maraq doğurmuş, tarixçilərin, səyyahların, alimlərin-İbn Xordadbeh (820-912), Əbu İshaq İbrahim əl-İstəhri (850-934), Şəms-əd-Din əl-Məqdisi (945-990), Mahmud Qaşqarlı (1029/1038-1101), Əlaəddin Ataməlik Cuveyni (1226-1283).. diqqət mərkəzində olmuşdur.
Türk-Müsəlman dünyasına və kökənli, çoxmilyonlu xalqlarına qarşı işğalçılıq siyasətini Avrasiya materikində şaxələndirən çar Rusiyası bütün cəbhələrə hərbi-istilaçılıq yürüşləri ilə yanaşı yerli etnodemoqrafik bütövlüyün pozulmasına da xüsusi diqqət yetirmiş, Anadolu-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazda əsrlərlə sınaqdan çıxardığı dinsiz hay kilsəsi ilə qarşılıqlı anlaşmaya uyğun olaraq Türküstan diyarında da bu mürtəce siyasəti XIX əsrin ortalarından başlayaraq geniş miqyasda yürütmüşdür.
Həmin siyasətə rəğmən XIX əsrin II yarısında Xəzər dənizi sahillərinə, Türkmənistan vahələrinə köç edən ibtidai insan-hay sürüsü bu əski Oğuz-Türk torpaqlarında izini salmaq üçün ilk növbədə qədim şəhərlərdə (Aşqabad, Qızıl Arvad...) “dini ocaqlar” adı altında Mərkəzi Asiyanın qapısı olan, Türk-Müsəlman coğrafiyasının giriş hissəsində əski kökənli xalqlara qarşı çar Rusiyası ilə birləşərək uzun müddətli məkrli niyyətlərini (etnogenetik milli birliyin və ictimai-mədəni irsin məhv edilməsi, rus və “erməni” icmalarının təsirinin gücləndirilməsi, yerli dini-sakral dünyadərkinin zəiflədilməsi..) yürütmək üçün ilk növbədə “erməni kilsələri” inşa etməyə başlamışlar...
Məqsədli halda, çar Rusiyası hakimiyyətinin işğaıçılıq niyyətini gücləndirmək məqsədi ilə Xəzərarxası diyarda Türküstan/Türkmənistan ərazilərinə köçürülən hay sürüsü 1884-cü ildə Aşqabad şəhərində “erməni”-qriqoryan kilsəsinin təməlini qoymuş (diyarın rəisi, general-leytnant A.V.Komarovun (1830-1904) razılığı ilə), 1887-ci ildə məkrli, dinsiz fəaliyyətinə başlanılmışdır.
1890-cı ildə bu kilsənin nəzdində təlim ocaqları yaradılmışdır (1892-ci ildə 60 şagird olub).
1910-cu ildə Türkmənistanın 5 şəhərində (A/Eşqabad, Qızıl Arbad, Şahdam (1869-cu ildən “Krasnovodsk”, 1993-cü ildən “Türkmənbaşı” adlanıb), Mərv, Tecən) artıq hay kilsəsləri qapılarını məkrli keşişlərin üzünə açmışdır.
Xəzərarxası Türküstan diyarında çar ordusunun komandanı, general-leytenant A.N.Kuropatkin (1848-1925) hay keşişlərinin məkrli niyyətlərini nəzərə alaraq xüsusi-rəsmi məlumatlarında, eləcə də, 1899-cu ildə nəşr etdirdiyi “Türkmənistanın işğalı” əsərində bildirmişdir ki, “...bu yaramazlar gələcəkdə yerli xalqlar, ümumilikdə, Türküstan üçün bəlalar törədəcəkdir.” Və buna görə də, 16 oktyabr 1892-ci il tarixli əmri ilə Türkmənistan ərazisindəki hay kilsəsi Ü/İçmüəzzin kilsəsinin tələbi ilə Şamaxı eparxiyasına yox, Həştərxan yeparxiyasına tabe edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənistan bölgəsindəki mürtəce hay kilsələrinin yaradılması məqsədi ilə göndərilən “keşiş” Ter-Voskanyan Şamaxı eparxiyasının nümayəndəsi olub (hay sürüsünün köçürülmələrini də o təşkil etmişdir).
Çar Rusiyasının Türküstan diyarında siyasi-hərbi idarəedicilərindən (qubernatorlarından), generallar A.V.Komarov, A.A.Boqolyubov (1841-1909), D.İ.Subbotiç (1852-1920) və başqaları hay sürüsünün bu istiqamətdəki məqsədləri üçün əlverişli imkanlar yaratmışlar.
Ümumiyyətlə, bu toplumun Oğuz/Türkmən torpaqlarında yerləşdirilməsi çar Rusiyasının işğalçılıq niyyətinin kerçəkləşdirilməsi naminə həyata keçirilmiş, onlar üçün bu bölgədə imtiyazlar yaradılmış, köçürülmə mərhələləri çoxaldılmışdır. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası Türküstan diyarını işğal etdikdə, hərbi-siyasi və iqtisadi-təsərrüfat gücünü artırdıqda imperiyanın Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı müstəmləkə siyasətinin icrasına etibarlı tərəfdaş kimi hay kilsəsi və sürüsü qoşulmuşdur.
Onlardan biri də Xəzər dənizinin cənub-şərq hissəsində, Cənubi Azərbaycanın Gilan-Xorasan və Türkmənistanın Tecen və Atrek çayı hövzələrində, eləcə də dəniz sahillərində iri balıq vətəgələrinə və digər bazar təsərrüfatına sahib olmuş S.M.Lionozyanı (1833-1924) göstərmək olar. Xəzər dənizi hövzəsinin balıq məhsulları hesabına varlanan və hay-daşnak silahlı birləşmələrin maddi təchizatında yaxından iştirak edən bu canlı 1863-cü ildən 1918-ci ilədək bu sahədə fəaliyyət göstərmişdir. 1873-cü ildə İran şahı Müzəfərəddin şah Qacarın (1853-1907) fərmanı ilə Astara, Ənzəli, Astrabad və Səfidrud şəhərlərində xüsusi imtiyazla balıqşılıq təsərrüfatının hakimi-mütləqi olub. Həştərxan limanı vasitəsi ilə Rusiya və Avropa ölkələri bazarlarında üstün mövqe qazanmışdır.
1870-ci illərdən başlayaraq Xəzər dənizinin cənub-şərq hissəsində onun təkcə Ənzəli və Səfidrud balıq vətəgələrinin məhsul həcmi 300 min pud olmuşdur.
Çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinin icraçısı olmnuş daşnak xislətli S.M.Lionozyanın Cənubi Azərbaycanın və Türkmənistanın Oğuz/Türkmən əhalisinə qarşı istismarına dair siyasi və iqtisadi göstəricilər bir sıra nəşrlərdə yer almışdır. Belə ki, “1916-cı ildə Türmənistan üsyanı. Sənədlər və materiallar” toplusu (Aşqabad ş.,1936) oxşar məlumatlarla zəngindir.
Göstərilir ki, XX əsrin əvvəllərində Türküstan diyarında, o cümlədən Türkmənistan ərazilərində siyasi-iqtisadi tələblərlə baş vermiş üsyanların yaranmasına səbəb XIX əsrin II yarısından başlayaraq çar Rusiyasının yürütdüyü milli ayrı-seçkilik, irqi zəmində dözümsüzlük, kökənli xalqlara qarşı siyasi və iqtisadi təzyiqlərin göstərilməsi, zəngin ehtiyatlara malik sərvətlərin amansızcasına talan edilməsi və gücləndirdiyi müstəmləkə siyasəti olmuşdur.
Təbii ki, bu sırada S.M.Lionozyanın “xüsusi xidmətləri” aşağıdakı rəqəmlərdən bəllidir. Türkmənistan ərazisində, Qara-su çayı hövzəsində iri balıqçılıq təsərrüfatına yiyələnən bu hay-daşnak yerli Oğuz/Türmən əhalisini qul kimi işlədərək nəinki qiymətli balıq növlərinin kütləvi ovlanmasına, eləcə də Rusiya və Avropa bazarlarının ələ keçirilməsinə nail olmaqla Naxçıvan, Qarabağ, Şirvan...bölgələrindən soydaşlarını yığıb gətirib bu ərazilərdə yerləşdirmiş və özünə “arxa-dayaq” yaratmışdır.
Yerli balıqçılardan bir pud (16 kq) vobla balığına 15 qəpik, sazana 30 qəpik, qızıl balığa 1,5 manat... ödəyən daşnak-hay sahibkar həmin məhsulları Bakı və Həştərxan bazarlarında 3-6,5 manata satmışdır. Kürünün bir pudunu 15 qəpiyə alıb, 80 manata satan bu sahibkar bir sıra üstünlüklərə malik olması hay kilsəsi ilə çar Rusiyası və İran dövləti arasında yaranan münasibətlərə görə mümkün idi.
1894-cü ildə S.M.Lionozyanın ölümündən sonra iqtisadi-ticarət idarəetmə sistemini ələ keçirən oğlu, 1900-cü ildə isə qardaşı eyni daşnak-hay xislətinə uyğun olaraq bölgədə Türk-Müsəlman qəsbkarlığını davam etdirmişlər.
İqtisadi gücü artdıqca hay kilsəsi himayəsində olan silahlı dəstələrin yaratdıqları qanlı cəbhələr XX əsrin 20-ci illərinədək həm də Xəzər dənizi arxası bölgələri də əhatə etmişdir.formalaşgüclənməsi
XX əsrin əvvəllərində Türkmənistan diyarında çar və bolşevik Rusiyasının işğalçılıq siyasəti ilk növbədə hay kilsəsinin yardımı ilə xeyli dərəcədə güclənmişdir, yuxarıda adı çəkilən hay sürüsü nümayəndələri və ya adı çəkilməyənlərin səyi ilə….
Bu dövrdə hay-daşnak qüvvələrinin (S.Şaumyan başda olmaqla Bakı Komissarlarının “erməni” dəstəsi, A.A.Melkumyantsın quldur heyəti) 2-ci Türkmənistan korpusunun komandanı, general-leytnant İ.V.Savitski (1863-1941) ilə birlikdə səylərini qeyd etmək yerinə düşər.
Türkmənistan hüdudlarında hay sürüsünün axını və mövqeyinin güclənməsində hay kilsəsi ilə yanaşı Cənubi Azərbaycanın Türk mənşəli sülalələri dövründə (eləcə də, Əfşarlar və Qacarlar dövründə) İran dövlətinin hay mənşəli xadimlərinin (Avropa ölkələrində səfir olmuş Hovse Melkumyan (1834-1908), Eprem xan Davidyan (1868-1912), müvəqqəti hökumətin 1909-1912-ci illərdə Silahlı Qüvvələrinin komandanı...) böyük təsirli olmuş, Xorasan-Məşhəd bölgəsində yerləşən “erməni”lərdən istifadə edilmişdir.
Birinci mərhələdə sıravi yerləşmə, dini-kilsə mərkəzlərinin açılması, iqtisadi mövqeyi gücləndirməklə sonra isə siyasi-mürtəce məqsədlərə nail olmaq rus-fars-hay birləşmələrinin əsas qayəsinə çevrilmişdir...
R.S. Qərbi Azərbaycanın Ağrıdağ vadisi hay kilsəsi tərəfindən XX əsrin əvvəllərindən -“Ararat vilayəti”, Kəmərli nahiyə mərkəzi-“Artaşat”, Cəfərabad kəndi isə-“Arqavand”...adlandırılır.
R.S.S. 1995-2000-ci illər ərzində Türkmənistan Respublikasının Xarici İşlər naziri olmuş B.O.Şixmuradov (1949) Rusiya himayədarlığı altında dövlət çevrilişi cəhdinə görə 2000-ci ildə həbs edilmiş, həmin ilin 29 dekabr günü milli televeziya çıxışında bildirmişdir ki, onlar cinayətkar mafiya qrupu tərkibində dövlət çevrilişinə cəhd göstərmiş, respublika daxilində təhlükəsizlıiyə zərbə vurmaq məqsədi ilə dağıdıcı fəaliyyət göstərmişlər. Bu cinayət təqibinə görə onun kiçik qardaşı Konstantin (1951) də həbs edilmişdir.
1994-cü ildə qardaşlar birlikdə gizli yolla 5 ədəd qırıcı SU-17 hərbi təyyarəsi, 9 min AKS-74 avtomatı, 1,5 milyon ədəd 5,45 mm-lik patron (2 mln.500 min ABŞ dolları dəyərində)...satmış, dövlətin strateji maraqlarına ciddi ziyan vurmuşlar.
Görəsən, alıcı kim olub?
Moskva Dövlət Universitetinin və SSRİ XİN-nin Diplomatiya Akademiyasının məzunu, 1992-ci ildən Türkmənistan Xarici İşlər nazirinin I müavini, respublika Nazirlər Kabineti sədrinin müavini olmuş B.O.Şixmuradov dövlətdə mühüm vəzifələr daşısa da...Türkmən dilində danışa bilməmişdir, çünki anası Mariya Nikolayevna ...”erməni” olmuşdur.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
