Türk faktoru İranın Zəngəzur siyasətinə əsaslı təsir edir...
Bəlli olduğu kimi, İran İslam Respublikası Zəngəzur dəhlizinin inşasına kəskin etiraz edir. Dəhliz İranın rəsmi və yarı-rəsmi mətbuat orqanlarında sıx-sıx “Turan dəhlizi” və “NATO dəhlizi” ifadələri ilə təqdim edilir. İranın müxtəlif siyasi qrupları, o cümlədən ölkə xaricindəki dissident qrupların Zəngəzur dəhlizinə münasibəti böyük ölçüdə Tehranın mövqeyi ilə üst-üstə düşür.
Xatırladaq ki, İranın siyasi mühitində uzun müddətdir danışılan Zəngəzur dəhlizi mövzusu Rusiya prezidenti Vladimir Putinin keçən ay Azərbaycana səfərindən sonra Tehran rəsmiləri, eləcə də iranlı müxaliflər və farsdilli media tərəfindən daha intensiv bir şəkildə müzakirə olunur. Güney Azərbaycandan olan beynəxalq əlaqələr üzrə ekspert Rza Talıbi bu fonda qeyd edir: “Zəngəzur dəhlizi ilə əlaqədar İranda bir neçə arqument ortaya qoyulur. Biri odur ki, bunlar deyir bu koridorla İran-Ermənistan sərhədi bağlanacaq. Ancaq elə bir şey yoxdur. İkincisi, bunlar buna NATO-nun yaratdığı koridor deyirlər. Ayrıca, burada Azərbaycan və Türkiyəni çox təsirli görürlər və deyirlər ki, bu, Turan koridoru olacaq və türk dünyasını bir-birinə bağlayacaq və İranın faydasına olmayacaq. İranın Zəngəzur məsələsinə fokuslanmasının bir səbəbi də, təbii ki, İran Azərbaycanı məsələsidir ki, bunu təhlükəsizlik məsələsi olaraq görür”. Talibi hesab edir ki, İran Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı siyasi və iqtisadi fayda perspektivindən daha çox ideoloji əsaslı mövqe sərgiləyir. Onun sözlərinə görə, özəlliklə təhlükəsizlik və ya hərbi məsələlərdə bəzi İran müxalifətinin içərisindəki ifrat sağ və ya ifrat sol kəsimlərin söyləmi İslam Respublikasının söyləmi ilə üst-üstə düşür: “ O da müvəqqəti olur, yəni strateji mövqe deyil, taktiki olur. Ancaq Azərbaycan və Türkiyə məsələsinə gələndə 90 faiz bu müxalifət ideoloji davranan İran hakimiyyəti ilə eyni mövqedə olur və hərəkət edir. Ümumiyyətlə, İranın bəzi ideoloqlarının fikir təməli antitürk diskursdan təşkil olunur. Biz baxdığımız zaman Azərbaycan və Türkiyənin İrana digər qonşularından daha çox iqtisadi mənfəətləri olub və daha az konfliktə giriblər. Amma yenə də onlara qarşı bir mövqe var. Qarabağ savaşı və Azərbaycanın işğal olunmuş ərazi üzərində suverenliyini bərpa etməsindən sonra bunu daha ifrat şəkildə gördük”. Ancaq siyasi fəal Məcid Araz “Amerikanın səsi”nə açıqlamasında qeyd edir ki, artıq türk faktoru İran siyasətinə əhəmiyyətli dərəcədə yön verir: “Tehranın Azərbaycan Respublikası və Türkiyə ilə əlaqədar siyasətinə İranın içindəki türk məsələsi yön verir”.
Araz İran rəsmilərinin mövqeyinə diqqət çəkərək deyir ki, bu, yeni bir məsələ deyil: “ Bu, İranın Azərbaycan siyasətinin bir parçasıdır. Bu, Azərbaycanın müstəqilliyindən başlayıb, birinci və ikinci Qarabaş savaşları və ondan sonra Zəngəzur dəhlizi və digər məsələlərlə bugünə qədər gəlib çıxıb. Ümumiyyətlə, mən belə düşünürən ki, İranın Quzey Azərbaycan və Türkiyə ilə əlaqəli siyasətinə yön verən məsələ İranın içindəki türk məsələsidir”. Siyasi fəal bu məsələ ilə bağlı İslam Respublikasının mövqe və təpkilərinin qismən isterik, qismənsə rasional olduğunu önə çəkir: “İndi türk məsələsi bölgədə inanılmaz dərəcədə bir nöqtəyə gəlib. Artıq bir Türk ölkələri birliyi var. Bu birlik kültür həddini keçib, iqtisadiyyat həddini də keçib və hərbi işbirliyi həddinə gəlib. Qarabağ savaşı bunun ən açıq örnəyi idi. Hətta ortaq əlifba da ortaya çıxdı. Yəni İranın şimalında özlərinin Turan dedikləri məsələ bir şəkildə gerçəkləşir. Ölkənin daxilindəki türk məsələsi də artıq Təbrizi, Urmiyəni, Ərdəbili keçib Həmədana, Qəzvinə, Tehrana və Şiraza çatıb. Dolayısı ilə İranda hakim olan zehniyyət və sistem bu nöqteyi-nəzərdən böyük bir təhlükə hiss edir və o cəhətdən isterik təpkilər verir”. O, Məsud Pezeşkianın iyun ayındakı prezident seçkilərinə namizədliyinin təsdiqlənməsinə işarə edərək əlavə edir: “Bunlar sadəcə isterik və qeyri-iradi təpkilər vermir. Çalışırlar daha məntiqli və rasional təpkilər də versinlər. Misal üçün, Pezeşkian bunun bir nəticəsidir. Təbii ki, Pezeşkianın prezident olmasında başqa faktorlar da var. Amma ən önəmli faktorlardan biri rejimin türk məsələsindən qorxması və bu ehtiyacı hiss etməsidir ki, mən türkləri bir şəkildə öz yanıma çəkməliyəm və türklərdə rejimə qarşı meydana gələn bu dalğanı, bu enerjini bir şəkildə kontrol altına almalıyam... Pezeşkian kimi layihələr rejimə qısamüddətli olaraq qismi kontrol imkanı verər, amma uzun müddətdə məsələnin daha da genişlənməsinə və daha da yayılmasına səbəb olar. Necə ki, elə Pezeşkianla birlikdə türklük məsələsi Tehranın küçələrinə və İranın rəsmi siyasətinə daşındı. Bu önəmli bir şeydir”. Bu arada İran rəsmi dairələrinin Zəngəzur dəhlizinə “NATO dəhlizi” deməsi ilə NATO üzvü olan ölkələrin, o cümlədən Avropa İttifaqının Ermənistanda mənzillənmiş müşahidə missiyasının fəaliyyətinə susması arasında böyük suallar meydana çıxır. İran “NATO dəhlizi” ifadəsini ortaya atmaqla faktların manipulyasiyası ilə məşğul olur. ABŞ, Qərb faktiki olaraq Ermənistanda NATO bazasının yaradılması planları üzərində işlədiyini gizlətmir, Tehranın buna göz yumub, olmayan “NATO dəhlizi”ndən danışması isə olduqca qəribə görünür.
Tahir TAĞIYEV
