BMT-nin islahat paktı qəbul olundu, Rusiya TŞ-də qərarlara daha veto qoya bilməyəcək...
Abutalıb Səmədov: "TŞ-nin beş üzvdən ibarət olması ədalətsizlikdir, orada ən azı Afrikanın, Latın Amerikasının, Asiya və Sakit okean ölkələrinin təmsilçiliyi təmin edilməlidir"
Məlum olduğu kimi, son illər Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvu kimi öz veto hüququndan sui-istifadə edərək, beynəlxalq təhlukəsizlik sisteminə ciddi təhdidlər yaradırdi. Bu, BMT TŞ-nın digər üzvlərini, o cümlədən bundan zərər çəkən ölkələri narahat edirdi. Axır ki, bu məsələ də bazar günü öz həllini tapdı.
Belə ki, Rusiyanın müqavimətinə baxmayaraq, Almaniyanın rəhbərliyi altında hazırlanmış BMT-nin islahat planı Nyu-Yorkda keçirilən Gələcək Sammitində təsdiqləndi. BMT Baş Assambleyasının prezidenti Filemon Yanq bazar günü, sentyabrın 22-də Gələcəyin Paktının qəbul edildiyini bəyan etdi.
Rusiya yekdilliklə qəbul edilməli olan sazişdən uzaqlaşdı. Paktın təsdiqi mərasiminin əvvəlində Moskvanın nümayəndəsi - Rusiya Federasiyası Xarici işlər nazirinin müavini Sergey Verşinin plandan kənar çıxış etməyi xahiş etdi və sənədin mətninə əlavə dəyişikliklərin edilməsinin zəruriliyini bildirdi. Lakin bu mətn aylar ərzində aparılmış məsləhətləşmələr zamanı əvvəlcədən razılaşdırılmışdır. Rusiya nümayəndəsi səsvermə olmadan həyata keçirilməli olan sənədin bütün 193 ölkə tərəfindən rəsmi təsdiqini sual altına qoymağa çalışıb. Eyni zamanda, Verşinin Rusiyanın, tələb etdiyi düzəliş Gələcəyin Paktı mətninə daxil edilməsə, "bu sənəd üzrə konsensusdan uzaqlaşacağı" ilə hədələyib. Bundan sonra Konqo nümayəndəsi Rusiyanı dəstəkləyən qondarma vəsatət təqdim etdi və 143 ölkə Rusiyanın müraciətinə baxmamağa və bununla da onu rədd etməyə səs verdi. Rusiyadan başqa, Belarus, Nikaraqua, Şimali Koreya və Suriya buna qarşı çıxıb.
Bir az sonra BMT sammitinin iştirakçıları Gələcəyin Paktını rəsmən qəbul etdilər. BMT-nin baş katibi Antonio Quterreşin sözlərinə görə, sənəd “sülh və təhlükəsizlik naminə yeni imkanlara və şanslara yol açır”. O əlavə edib ki, bu, beynəlxalq əməkdaşlığın islahatı və daha ədalətli dünyaya doğru atılan mühüm addımdır.
Bununla bağlı əsas sənəd Almaniya və Namibiyanın vasitəçiliyi ilə hazırlanmış Gələcəyin Paktıdır. O, davamlı inkişaf, beynəlxalq təhlükəsizlik, elm, texnologiya və innovasiya sahəsində əməkdaşlıq, gənclər, gələcək nəsillər və qlobal idarəetmənin transformasiyası mövzularını əhatə edir. Sənədin bəndləri üzrə müzakirələr 2024-cü ilin əvvəlindən davam edir.
Bundan əvvəl təşkilatın baş katibi BMT-də islahatlara çağırıb. Quterreşin fikrincə, bu, dövlətlər birliyinin çoxsaylı böhranlar və müharibələr qarşısında hərəkət etmək, həmçinin dünyada daha böyük ədalətə nail olmaq üçün daha çox imkanlara malik olması üçün lazımdır. BMT-də islahatların aparılması zərurəti və xüsusən də Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququnun ləğvi tələbləri Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi fonunda güclənib və əksər dünya dövlətlərini narahat edən məsələdir. Bu qərardan sonra nələrin dəyişəcəyini bizim üçün siyasi şərhçi Abutalib Səmədov aydınlaşdırdi. A.Səmədov bildirdi ki, bu sammitdə dövlət və hökumət başçıları, QHT nümayəndələri və digər şəxslərdən ibarət 7 minə yaxın siyasətçi iştirak edirdi: "Bu sammitdə Gələcəyin Pakti, qlobal rəqəmsal müqavilə və gələcək nəsillər haqqında bəyannamə qəbul edildi. Bu sənədlər çox mühum məsələləri əhatə etdir: sülh və təhlükəsizlik: dayanıqlı inkişaf; iqlim dəyişiklikləri; gendər bərabərliyi; rəqəmsal sahədə əməkdaşliq; gələcək nəsillərlə bağlı məsələlər və s. Bunların çoxu, təbiidir ki, arzulardir, gələcəklə bağlı düşüncələrdir. 143 dövlət sənədin lehinə səs verdi, Rusiya və onun ətrafinda olan 6 dövlət etiraz etdi, 15 dövlət isə bitərəf qaldı. Rusiyanin ətrafında olan dövlətlər İran, Sudan, Nikaraqua, Belarus və s.-dir. Onların əsas narazılığı BMT-nin dövlətlərin daxili işinə qarışmaması ilə bağlı verdikləri təklifin qəbul edilməməsi oldu. Rusiya ətrafında olan 6 dövlətlə birlikdə buna etiraz etdi. Gələcəyin Paktı və onunla yanaşı qəbul edilən iki sənəddə mühüm müddəalar kifayət qədərdir. Ancaq hamınin diqqətini çəkən beynəlxalq təşkilatlarda islahatların keçrilməsi, ilk növbədə BMT və onun TŞ-sının keyfiyyət dəyişikliklərinə məruz qalması məsələsi idi. Ən yüksək səslə bu məsələyə etiraz edənlər içərisində Türkiyə də var. Ərdoğanin "dünya beşdən böyükdür" bəyanatını hamı xatırlayır. Az öncə dəfələrlə Azərbaycan prezidenti də islahatların keçirilməsinin zəruri olduğunu qeyd edib və mövcud beynəlxalq sistemin səmərəsiz olduğunu vurğulayib. Məsələn, BMT TŞ-nin Azərbaycan haqqında qəbul etdiyi 4 qətnamə təxminən 30 il icra edilmədi. Bunun özü beynəlxalq sistemin nə qədər naqis olduğunun bariz nümunəsidir. Azərbaycan ən çox islahatların zəruri olduğunü öz üzərində hiss edən dövlətlərin başında gəlirdi.
Bunu reallaşdırmaq mümkün olacaqmı?
Gələcəyin Paktında nəzərdə tutulur ki, birincisi, nümayəndəlik məsələsinə yenidən baxılsın. TS-nin beş üzvdən ibarət olması ədalətsizlikdir, orada ən azı Afrikanın, Latın Amerikasının, Asiya və Sakit okean ölkələrinin təmsilçiliyi təmin edilməlidir. Bunun necə baş tutacaği hələ dəqiqləşdiriləcək. BMT TŞ-nın daimi üzvləri nə qədər olmalıdir, daimi olmayan üzvlərın sayına yenidən baxmağa ehtiyac varnı, yoxsa olduğu kimi on dövlətin təmsilçiliyi saxlanılmalıdırmı, bunlar müzakirəsini gözləyən məsələlərdir.
BMT TŞ-nin veto hüququna da yenidən baxmaq zəruri sayıldı. Çünki üzvlərin veto hüququnun olmasi BMT TŞ-nı tam fəaliyyətsiz bir quruma çevirir. İndiki şəraitdə TŞ üzvləri arasında mövcud ziddiyyətləri, onun iki yerə parçalandığını nəzərə alsaq, TŞ-nin mühüm məsələlər üzrə qərar qəbul etməsi mümkünsüz olur. Gələcəkdə də bu çox ciddi problemlər yarada bilər. Ona görə də veto hüququnun məhdudlaşdirilmasına baxılması qərara alındi. Lakin bunun mexanizminin formalaşdırilmasi üçün müzakirələr keçirilməli, yollar axtarılmalıdır.
Gələcəyin Paktında əslində BMT və onun TŞ-da gələcəkdə aparılacaq islahatların istiqaməti, zəruri olan addımlar göstərildi. Ancaq hələ işin əsas hissəsi qarşıdadır, əsas məsələlər irəlidədir, mümkün olacaqmı, demək çətindir. Rusiyanın buna müqavimət göstərməsi prosesi ləngitməyəcəkmi? Çünki Rusiya BMT-ni yaradan əsas dövlətlərdən biridir. Kimin hansi mövqe tutacağı islahatların baş tutma müddətini müəyyən edəcək. Mümkundur ki, müzakirələr sonsuza qədər davam etsin və qərar qəbul edilə bilməsin. Bu, BMT-nin praktikasında olub. Ümid edək ki, bu sammitdə qəbul edilən qərarlar tezliklə icra ediləcək. Amma bir şey aydindir ki, dünyanin əksər ölkələri, hətta Rusiya da islahatların zəruriliyini qeyd elədi, baxmayaraq ki, Rusiya iki sənədə etiraz etdi. Yəni hamı islahat istəyir, amma görünən odur ki, proses ağrıli keçəcək və xeyli vaxt alacaq".
Dəniz NƏSİRLİ
