Zəngəzur dəhlizində Ermənistanın və İranın müqavimət imkanları tükənir...
Ermənistandan keçən tranzit marşrutlar bu ölkənin ərazi bütövlüyünü pozmayacaq. Bunu Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk Rusiyanın Azərbaycan və Naxçıvan arasında nəqliyyat kommunikasiyasının açılmasına yeni çağırışlarını şərh edərkən deyib: “Kommunikasiyaların blokdan çıxarılması üç dövlətin başçıları tərəfindən əldə olunmuş 10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli bəyanatının icrası ilə mümkündür. Siz bilirsiniz ki, Rusiya bu prosesə qoşulmağa və suverenlik, ərazi bütövlüyü və yurisdiksiya prinsipi əsasında kömək etməyə həmişə hazırdır”.
Xatırladaq ki, Overçuk Ermənistana ötən həftə səfər edərək baş nazir Nikol Paşinyanla görüşmüşdü. Bundan əvvəl Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrovun Ermənistanı Azərbaycan və Naxçıvan arasında nəqliyyat kommunikasiyasının açılmasını sabotaj etməkdə ittiham edən bəyanatları İrəvanı hiddətləndirmişdi. Məsələ burasındadır ki, Moskva və İrəvan 10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli bəyanatının 9-cu bəndini fərqli şəkildə yozurlar. Moskva iddia edir ki, həmin bəndə görə Azərbaycan və Naxçıvan arasında nəqliyyat kommunikasiyasına Rusiya sərhədçiləri nəzarət etməlidir. Ermənistan rəsmilərinin sözlərinə görə isə, bu heç də o demək deyil ki, Azərbaycan və Naxçıvan arasında adamların və yüklərin hərəkətinə Rusiya nəzarət etməlidir. Lavrov bundan əvvəl demişdi ki, Moskva orada neytral sərhəd və vergi nəzarətinin olmasını istəyir. Overçuk Azərbaycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinləri ilə birlikdə nəqliyyat kommunikasiyalarının blokdan çıxarılması üzərində işləyən üçtərəfli komissiyanın həmsədrlərindən biridir. Ermənistanda olarkən Overçuk erməni həmkarı Mher Qriqoryanla danışıqlar aparıb. Bu danışıqlarda hər hansı razılaşmanın əldə olunub-olunmadığı məlum deyil. Ermənistan politoloqlarından Armen Bağdasaryan bildirir ki, məsələ Ermənistanın sözügedən 9-cu bəndi ləğv etdirə bilib-bilməməsindədir: “Söhbət təkcə Naxçıvana yol açılmasından getmir. Əgər həmin marşrut Rusiyanın nəzarəti olmadan işləsə, Moskvanın regiondakı mövqeyi əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyəcək. Yox, əgər kommunikasiya kanalları Rusiyanın nəzarəti altında olsa, Ermənistan Rusiyanın təsir dairəsindən çıxmaq niyyətindən həmişəlik əl çəkməli olacaq”.
Xatırladaq ki, Rusiyanın Zəngəzur dəhlizi kimi tanınan nəqliyyat kommunikasiyasının açılmasında belə israrlı mövqeyi İran tərəfindən hələ də tənqid olunur. Tehran bildirir ki, regionda hər hansı “geosiyasi dəyişiklik” onun üçün qeyri-məqbuldur. Rusiya XİN bildirmişdi ki, Moskva bu məsələdəki mövqeyini Tehrana aydınlaşdırmaq üçün “bütün zəruri izahatları” verib. Lakin İran millət vəkillərindən Fəda Hüseyn Maleki bəyan edib ki, Rusiyanın Zəngəzur dəhlizi məsələsindəki mövqeyi Tehrana arxadan zərbədir. Amma belə fikirlər də səslənir ki, Dəhlizin açılması indiki halda daha çox Rusiya üçün lazımdır. Müəyyən daşınmaları Moskva İran vasitəsilə Fars körfəzinə çıxarmaq niyyətindədir. Zəngəzur dəhlizi açılmadan bunu etmək çox çətindir. Dəniz yolu ilə bu uzun prosedur tələb edir. Rusiya öz tabeliyində olan Ermənistan dəmir yolundan bu məqsədlər üçün istifadə etmək istəyir. Əslində, indiki mürəkkəb geosiyasi məqamda Rusiya və İran bir–biri üçün vacib partnyorlardır. Amma ehtimal etmək olar ki, əgər Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı tərəflər arasında fikir ayrılığı davam edərsə, bu, öz növbəsində ikitərəfli münasibətlərə də təsir edəcək. Bu isə tərəflərin heç biri üçün sərfəli deyil. O səbəbdən tərəflərin ortaq məxrəcə gəlməsi mümkün hesab olunur. Bir məqamı da qeyd edək ki, İranın bu məsələ ilə bağlı radikal mövqeyi bu dövlətin özü üçün bumeranq effekti verə bilər. Çünki bu, Türkiyə ilə ikitərəfli münasibətlərin perspektivi üçün də yaxşı nə isə vəd etmir. Üstəgəl, nəzərə almaq lazımdır ki, Qərb hər nə qədər Cənubi Qafqazla bağlı riyakar mövqə sərgiləsə də, İrana təzyiq üçün bir bəhanə axtarır. Bu mənada, rəsmi Tehranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı radikal mövqeyindən istifadə edilməsi mümkündür. Belə bir vaxtda Ermənistan tərəfi İranın Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxmasının əsas səbəbini açıqlayıb. Ermənistanın hakim "Vətəndaş müqaviləsi" partiyasında keçirilən görüşdə bu məsələ müzakirə edilib. Görüş zaman hakim partiyanın üzvlərindən biri İranın Zəngəzur məsələsində səmimiyyətinə inanmadığını bildirib. O deyib ki, Tehran Zəngəzur dəhlizi məsələsində Rusiyaya qarşı çıxmaqla həmin yolun İran ərazisindən keçiməsinə nail olmaq istəyir. Elə bu fonda xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan İranın Zəngəzur dəhlizinə qarşı sərt çııxş etməsinin əsas səbəbini açıqlayıb. O, bu məsələyə aydınlıq gətirərək deyib ki, burada problem təkcə yolda deyil, əsas məsələ Tehranın Cənubi Qafqaz regionunda təsir gücünü qoruyub saxlamaqdan gedir: “Zəngəzur məsələsində Tehran uğursuzluğa düçar olarsa, o zaman bölgədə Türkiyə və Azərbaycan, həmçinin Qərb dominant gücə malik olacaq”. Belarusdan olan ekspert Aleksandr Tixanski isə qeyd edir ki, İranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı iddiaları siyasi-iqtisadi xarakter daşıyır: “İran BRICS və ŞƏT-in üzvüdür və bu, Zəngəzur dəhlizi ətrafında yaranmış vəziyyətin fonunda heç də az əhəmiyyət kəsb edən amil deyil. Nəzərə almaq lazımdır ki, məhz Ermənistanla Azərbaycan arasındakı Zəngəzur dəhlizi - Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan arasında quru əlaqəni təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş nəqliyyat marşrutu ilə bağlı mübahisələrdə İran faktoru ortaya çıxıb. Bundan başqa, Tehran layihədən qəti şəkildə imtina etdiyini bu dəhlizi Bakı ilə birlikdə fəal şəkildə dəstəkləyən Moskvaya çatdırmaq üçün diplomatik addımlar atıb. Hesab olunur ki, Tehran müttəfiqi Ermənistanla əlaqəni itirməkdən qorxur, çünki onun ərazisindən salınmalı olan dəhliz daha çox əraziyə nəzarəti nəzərdə tutur. Amma başqa fikirlər də var: İranın iddiaları sırf iqtisadi xarakter daşıyır, əlbəttə, deyirlər ki, guya Tehran dəhlizin Araz çayının sahilindən, öz ərazisindən keçməsini istəyir”. Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizinin çəkilməsi məsələsindən imtina etdiyini deyən, bunu İrəvanla sülhün bağlanması üzrə danışıqlarda sıçrayış əldə etmək istəyi ilə əsaslandıran A.Tixanski bildirib ki, hazırda ABŞ-ın arzuladığı Çin-Qazaxıstan-Azərbaycan-Ermənistan-Türkiyə “dəhlizi” sual altındadır. O, bununla bağlı Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Bakının Tehranla analoji layihə üzərində işləyəcəyini bildirən sözlərini xatırladıb. Analitikin fikrincə, Azərbaycan regional tərəfdaşlara arxalanıb, ilk növbədə ABŞ-ı Ermənistanla danışıqlar prosesinə təsir imkanından məhrum edib. İkincisi, İrəvanın hələ mövcud olmayan “dəhlizə” çıxışını əngəlləyib: “Tehran öz dəhlizini yaratmaq istəyir və Türkiyənin regionda güclənməsindən qorxur. Bundan başqa, biz İranla Rusiya Federasiyası arasında çoxlu ziddiyyətləri, o cümlədən Cənubi Qafqazda baş verənlərlə bağlı fikir ayrılığını da yaddan çıxarmamalıyıq. İran bu bölgədə xarici aktorların mövcudluğunun artmasına həmişə çox həssas yanaşıb. Zəngəzur dəhlizinin açılması Türkiyənin Azərbaycan və Mərkəzi Asiyaya birbaşa çıxışı deməkdir ki, bu da Ankaranın regionda iştirakını artırır. Rusiyanın buna şərait yaratması Tehranda anlaşılmazlığa səbəb olur. İran rəsmiləri öz şərhlərində bunu açıq şəkildə ifadə etmirlər və tez-tez sərt ifadələrlə çıxış etmək üçün dövlətə bağlı xəbər agentliklərindən istifadə praktikasına əl atırlar, çünki konkret olaraq heç kim onlara görə məsuliyyət daşımır. Agentlik nə istəsə yaza bilər, o, formal qurumdur, rəsmi şəxs deyil”. Tixanskinin sözlərinə görə, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi Türkiyə-Azərbaycan müttəfiqliyi kontekstində Zəngəzur dəhlizini israrla və davamlı tələb edəcək, Tehran isə bu layihəyə qarşı çıxacaq. “Beləliklə, müxtəlif geosiyasi aktorlar arasında manevrlər edən, hətta Rusiya Federasiyasının Zəngəzur dəhlizinə təkbaşına nəzarətini əngəlləməyə çalışan Qərbin qaydaları ilə oynayan İran öz təsirini gücləndirməyə çalışır. Düşünürəm ki, İran prezidenti Məsud Pezeşkian yaxın vaxtlarda Rusiya rəhbərliyinin mövqeyinə şəxsən aydınlıq gətirə bilər. Onun Kazanda keçiriləcək BRICS-in oktyabr sammitində iştirak edəcəyi artıq təsdiqlənib. İranın Rusiyadakı səfiri Kazem Cəlili bildirib ki, bu tədbir çərçivəsində Pezeşkian ilə Putin arasında danışıqlar planlaşdırılır. Oktyabr ayını gözləyirik”.
Tahir TAĞIYEV
