Erməni iqtisadçı Türkiyə ilə sərhədin açılışında 2 böyük məqsəd görür....
“Qapalı sərhədlər gələcəyə baxış ola bilməz və düşünürəm ki, gec-tez sərhədlər açılacaq” - Tiqran Jrbaşyan
İqtisadçı, “İdarəetmə Konsaltinq” xidmətinin rəhbəri Ameria Tiqran Jrbaşyan “Ermenihaber”ə müsahibəsində sərhədlərin açılmasının Ermənistan və Türkiyə üçün hansı nəticələrə gətirib çıxaracağı, hansı risqlərin mövcud olması və türk şirkətləri ilə erməni şirkətlərinin effektiv rəqabət apara bilib-bilməyəcəyi barədə danışıb.
Türkiyə ilə sərhədin açılması Ermənistan iqtisadiyyatına necə təsir edə bilər? Ermənistanla Türkiyə arasında münasibətlərin özəlliyi, Jrbaşyanın xatırlatdığı kimi, ondan ibarətdir ki, 2000-ci illərin əvvəllərində Ermənistanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına (ÜTT) üzvlüyü ilə bağlı danışıqlar zamanı uzun müzakirələrdən sonra Türkiyə iki qeyd-şərtlə Ermənistanın üzvlüyünə səs verməyə razılaşdı: ÜTT-yə üzvlük konsensusa malik olmalıdır, təşkilatın bütün üzvləri lehinə olmalıdır.
Birinci bəndə əsasən, Türkiyə Ermənistanla ticarət əlaqələrində ÜTT qaydalarını tətbiq etməyəcək;
İqtisadçı qeyd edir ki, Türkiyə ilə sərhəd açılsa, hər iki ölkə ÜTT-nin üzvü olsa da, yeni ticarət sazişinin də bağlanacağı gözlənilir. Lakin Avrasiya İqtisadi İttifaqının (Aİİ) üzvü olan Ermənistanın belə danışıqlar aparmaq səlahiyyəti yoxdur (Aİİ-dən ən çox bəhrələnən ölkə Ermənistandır. Ona görə də Rusiyadan qopmağa çalışsa da, Aİİ-də qalmaqda israrlıdır - red.)
“Ona görə də, mənim fikrimcə, sərhədlərin mümkün açılmasının təsirini qiymətləndirməzdən əvvəl onu da başa düşmək lazımdır ki, sərhədlər açılsa da, ölkəmizin Türkiyə bazarlarına çıxışı hələ problemli olacaq" - Jrbaşyan bildirib.
Eyni zamanda o qeyd edib ki, Türkiyə mənşəli sertifikata malik məhsullar bu gün də Ermənistan bazarında mövcuddur. Lakin o, ölkəyə əsasən Gürcüstan marşrutu ilə daxil olur və gürcü vasitəçilər malın qiymətinin üstünə müəyyən əlavələr qoyur. Güman edilir ki, sərhədlər açılarsa və ticarət sazişi məsələsi həll olunarsa, ticarət müqaviləsi tam ÜTT sazişində olduğu kimi sıfır şərtləri ehtiva edərsə, bu əlavələr olmayacaq və türk mallari bizim bazarda ucuzlaşacaq.
Bu halda, ekspertin fikrincə, Türkiyə mallarının Ermənistanın daxili bazarında həcmi artacaq. “Premium” ləğv ediləcək – məhsullar məhz öz dəyərinə görə daha rəqabətli olacaq.
Erməni mallarının Türkiyəyə ixracı perspektivləri
“Bu yaxınlarda hazırlanmış ixrac strategiyası çərçivəsində aparılan təhlilin göstərdiyi kimi, hazırda Ermənistanda, elektrik enerjisi istisna olmaqla, Türkiyə bazarında rəqabətədavamlı ola biləcək, Türkiyəyə ixrac potensialına malik məhsul qrupları, demək olar ki, yoxdur”- deyə Jrbaşyan vurğulayır.
Türkiyədə elektrik enerjisinin qeyri-bərabər paylanmasını və xüsusən də Ermənistanla həmsərhəd rayonlarda onun qıtlığını nəzərə alsaq, Türkiyənin Ermənistanla elektrik enerjisi ixracatçısı kimi maraqlı olması mümkündür. Amma bu da ticarət sazişinin bir hissəsi kimi həll edilməlidir. Türkiyənin elektrik enerjisinin təxminən 30%-ni kömürdən istehsal etdiyini nəzərə alsaq, türk məhsullarının (elektrik enerjisinin-red.) Avropa bazarlarına satışının karbon izi ilə bağlı problemlər var.
“Tranzit məsələsində, Avropa İttifaqına qurudan çıxış əldə edə biləcəyimizi nəzərə alsaq, kifayət qədər ciddi dəyişikliklər ola bilər. Lakin daha vacib olan Aralıq dənizinin həm statusu, həm də infrastrukturu baxımından bu gün fəaliyyət göstərən Poti və Batumi limanlarından qeyri-mütənasib şəkildə daha səmərəli və daha yaxşı şərtlər təklif edən dərin su limanlarına çıxışımızdır”, - Jrbaşyan qeyd edir.
Transsərhəd ticarətin regional aktivlik baxımından hər iki tərəf üçün qeyd-şərtsiz fayda verdiyini qeyd edən ekspert bu sərhədin sadəcə Ermənistan və Türkiyə arasında sərhəd olmadığını, həm də Aİ-Aİİ və Aİİ-ÜTT sərhədləri olduğunu vurğulayıb. Aİ gömrük sazişinə əsasən, ölkələr üçüncü ölkələr üçün sərhədləri keçərkən tarif və qeyri-tarif tənzimlənməsi məsələlərini birgə həll edirlər.
Jrbaşyan hesab edir ki, bu gün Ermənistan üçün ən faydalı model Avropa İttifaqına sərhədlərin açılması prosesində vasitəçiliyidir. Digər tərəfdən, Ermənistan Aİİ-nin üzvü olduğu üçün bu sərhəd təkcə Ermənistanın deyil, həm də Avrasiya İttifaqının gömrük sərhədidir. Ona görə də bu, həm ölkələrin özləri üçün, həm də böyük ittifaqlara üzvlük nöqteyi-nəzərindən ticarət, iqtisadi və hüquqi rejimlərlə tənzimlənən kifayət qədər mürəkkəb sərhəd olacaqdır.
Ermənistan-Türkiyə sərhədinin açılmasının nəticələri və risqləri
Jrbaşyan, əsasən, sərhədin açılmasından yaranan risqləri ticarət rejimlərinin olmaması ilə əlaqələndirir ki, bu da danışıqlardan sonra tərəflərin davranışını proqnozlaşdırmağı çətinləşdirir.
“Düşünürəm ki, ən yaxşı həll yolu ÜTT-nin şərtlərini tətbiq etmək və danışıqlar prosesinə belə girməməkdir. Lakin bu, əlbəttə ki, tərəflərin istəyindən asılıdır və Türkiyənin buna nə dərəcədə hazır olacağını bilmirəm”, - ekspert deyir.
Onun sözlərinə görə, digər problem tranzitlə bağlıdır və bu, Ermənistan tərəfi üçün çox maraqlıdır. İqtisadçı təəssüflə qeyd edir ki, Ermənistan dənizə çıxışı olmayan ölkələrin ÜTT klubuna üzvlüyündən səmərəli istifadə etmir. Jrbaşyan bunu ciddi problem hesab edir, çünki bu klub ümumi maraqları, xüsusən də dəniz limanlarına çıxışla bağlı bu ölkələr üçün güzəştli rejimi müdafiə edir.
İnvestisiyalar, yoxsa siyasət?
İqtisadçının fikrincə, Türkiyənin digər ölkələrə investisiyaları bir qədər siyasiləşsə də, eyni zamanda kifayət qədər praqmatikdir.
“Ermənistanda da analoji sərmayə axını ola bilər. Lakin biz ölkəmizin daxili qaydalarına dəyişiklik etməklə buna hazırlaşmalıyıq. Ölkənizin institusional sistemi (dövlət, qanunlar, ictimai təşkilatlar və s.) nə qədər güclü olarsa, investisiyaya siyasi təsiri bir o qədər az ola bilər. Mən investisiya tərəfdarıyam, amma mümkün siyasi təsirlə bağlı problem görürəm. Hesab edirəm ki, bu, Ermənistan üçün problemdir. Çünki Ermənistanda belə bir institusional struktur və sistem yoxdur. Biz başa düşməliyik ki, investisiya sektorunun daha aydın və düzgün tənzimləməyə ehtiyacı var. Mümkün siyasi təsirləri qadağan etməkdənsə, onları aradan qaldırmaq daha yaxşıdır. Oyunun qaydaları olmalıdır, lakin əksər hallarda bizdə bu qaydalar yoxdur”, - Jrbaşyan bildirib.
Apokalipsis olmayacaq, amma...
Nəzərə almaq lazımdır ki, Ermənistan bazarında istehlak edə biləcəyi qədər türk malları var. Sərhədin açılması nəticəsində, Jrbaşyana görə, mənzərə bir qədər dəyişəcək - mallar gürcü vasitəçiliyi olmadan gələcək, nəticədə bazarda Türkiyə məhsullarının payı bir qədər artacaq.
“Ancaq əminəm ki, bazarımızın tamamilə türk məhsulları ilə dolacağına dair apokaliptik görüntülər olacaq. Bu da yerli istehsalın əhəmiyyətli dərəcədə azalması və işsizliyin kəskin artması ilə nəticələnəcək. Amma gələcəkdə vəziyyət dəyişəcək, türklər həm də Ermənistada bizim sahibkarlarla birgə istehsala başlaya bilər”, - iqtisadçı bildirib.
O, XXI əsrdə qapalı sərhədlərə güvənməyin ağılsızlıq olduğu qənaətindədir…
“Biz başa düşməliyik ki, ədalətli rəqabət şəraitində inkişaf etməyi bacarmalıyıq, iqtisadiyyatımızın artımını və əhalinin rifahını təmin etməliyik. Bizim kimi kiçik daxili bazarı olan ölkələr üçün inkişafın yeganə təminatı mümkün qədər az məhdudiyyətlə ticarətdir ki, biz ixrac, idxal və açıq sərhədlərlə beynəlxalq ticarətdə fəal iştirak edək. Əlbəttə ki, bu, ticarət tərəfdaşlarımız ÜTT qaydalarını tətbiq etdikdə baş verə bilər. Qapalı sərhədlər gələcəyə baxış ola bilməz və düşünürəm ki, gec-tez sərhədlər açılacaq. Biz bunu nə qədər tez başa düşsək, qanunvericilik və institusional cəhətdən hazırlaşmağa başlasaq, qlobal iqtisadiyyatın bir hissəsi olmağa, uğurla rəqabət aparmağa və qlobal oyunçularla əməkdaşlıq etməyə bir o qədər tez hazır olacağıq”, - deyə Jrbaşyan yekunlaşdırıb.
Erməni-Türkiyə dialoqu haqqında
1991-ci ildən Ermənistanla Türkiyə arasında sərhəd əlaqəsi yoxdur, dövlət sərhədi isə 1993-cü ildən Ankaranın təşəbbüsü ilə bağlıdır. Problemli məsələlər arasında Ankaranın Ermənistanın təşviq etdiyi "erməni soyqırımı"nın beynəlxalq aləmdə tanınması prosesindən və Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən narazılığı var.
2021-ci ilin dekabrında Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması üçün tərəflər öz emissarlarını - Ermənistan Respublikası Milli Assambleyanın vitse-spikeri Ruben Rubinyanı və Türkiyə isə təcrübəli diplomat, ABŞ-dakı keçmiş səfiri Serdar Kılıcı təyin edib.
2022-ci il martın 12-də Antalya Diplomatik Forumu çərçivəsində Ermənistan və Türkiyənin xarici işlər nazirləri arasında görüş keçirilib. Görüş zamanı münasibətlərin gələcək normallaşması prosesi müzakirə edilib, tərəflər bu prosesi heç bir problem olmadan irəlilətməyə hazır olduqlarını təsdiqləyiblər. Razılığa gəlinib ki, danışıqlar iki ölkə arasında münasibətlərin qurulması ilə yekunlaşsın və iki ölkə arasında sərhədlər açılsın. 2022-ci il iyulun 1-də Ermənistan və Türkiyə emissarları müvafiq olaraq Ermənistan və Türkiyəyə səfər edən üçüncü ölkə vətəndaşlarının Ermənistan-Türkiyə quru sərhədini mümkün qədər tez keçmək imkanlarını təmin etmək barədə razılığa gəliblər. Həmçinin Ermənistan və Türkiyə arasında yüklərin birbaşa hava daşımalarının mümkün qədər tez başlaması barədə razılıq əldə olunub.
2023-cü ilin əvvəlində məlum olub ki, Ermənistanla Türkiyə arasında birbaşa hava yükdaşımalarında maneələr aradan qaldırılıb və onlar yanvarın 1-dən mümkün olub.
2024-cü il martın 1-də Ermənistan və Türkiyənin xarici işlər nazirləri Ararat Mirzoyan və Hakan Fidan Antalyada keçirilən görüşdə münasibətlərin tam normallaşmasına nail olmağa hazır olduqlarını təsdiqləyib, həmçinin bu istiqamətdə mümkün konkret addımlar barədə fikir mübadiləsi aparıblar.
Nəticə olaraq qeyd edək ki, Jrbaşyan iki əsas hədəfi qarşıya qoyur - sərhədləri açmaqla türk mallarının birbaşa ölkəyə idxalı və Ermənistanın ÜTT-yə yolunun açılması. Düzdur, ikinci hədəfin dərin su limanlarına çıxış, Aİİ-nin də imkanlarını əldən buraxmamaq və s. kimi alt hədəfləri də var, amma əsas hədəf vektoru yuxarıda qeyd etdiyimiz iki istiqamətdədir.
Bununla yanaşi, iqtisadçı etiraf edir ki, indiyə qədər iqtisadiyyat ambisiyalı siyasətə qurban verilib. Ölkənin qanunlari, ictimai təşkilatlar və digər təsisatlar da bu siyasətə köklənib. O vurğulayır ki, biz bundan əl çəkməli, biznesin inkişafı üçün daxili qayda-qanunları dəyişməklə munbit şərait yaratmalıyıq və sərhədlərimizi mümkun qədər tez bir zamanda açmalıyıq.
Akif NƏSİRLİ
