İran-İsrail savaşı niyə ləngiyir? - şok səbəblər üzə çıxır...

Dünyanın artıq yarım aydan çoxdur xüsusi diqqət mərkəzində yer alan məsələlərdən biri də İran və İsrail arasında mümkün savaşın nə zaman başlayacağıdır. Belə görünür ki, bu savaşın, əslində psixoloji mərhələsi yaşanır. Elə bu fonda İran təxminən iki həftə əvvəl İsraili vuracağını deyəndən dünya gərginlik içində gözləyir. Ekspertlər isə əvvəlki kimi bu addımın dünyanı tammiqyaslı müharibəyə sürükləyəcəyini deyir.

Xatırladaq ki, İslam respublikası iyulun 31-də HƏMAS qruplaşmasının siyasi lideri İsmayıl Haniyənin Tehranda qətlindən sonra qisas vədi vermişdi. Ali dini lider Əli Xamnei deyirdi ki, qonağın intiqamını almaq İranın borcudur. Real vəziyyət göstərir ki, son iki həftədə İranın hücumunun yarada biləcəyi təhlükə gözləntisi sosial mediada isteriyaya səbəb olub, İran və müttəfiqlərinin, o cümlədən Livanın “Hizbullah” silahlı dəstəsinin bir neçə saata hücuma keçəcəyi proqnozlaşdırılıb. Amma ortada tamam fərqli mənzərə var. Təl-Əvivdə yerləşən Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutunun aparıcı tədqiqatçısı Raz Zimmt bildirir: “Məncə, onlar bundan zövq alırlar; İsrailin necə gözlədiyini, buna görə necə ağır iqtisadi və psixoloji bədəl ödədiyini seyr edirlər”. Amma ekspertlər bu gözləntinin mənfi nəticələrini ikibaşlı qılınc kimi təsvir edir, İran və müttəfiqlərinə də ziyan vurduğunu qeyd edirlər. Bəhreyndə yerləşən “Le Beck International” konsultasiya firmasının kəşfiyyat üzrə rəhbəri Maykl Horovits  bu xüsusda bildirir: “İsrailə dəyən mənfi təsir, ölkə daxilində stress, hərbi səfərbərlik, hətta iqtisadi fəsadlar yalnız İsraillə məhdudlaşmayacaq, İran və Livana da təsir göstərəcək”. Təhlilçilərin fikrincə, İranın hücumu, guya onun psixoloji təsirlərindən həzz almaq üçün yubatması fikri daha çox bəhanədir, nəinki bir strategiya. Onlar bir məqamda razılaşırlar ki, İranın tərəddüdünün arxasında gərgin daxili müzakirələr, əlaltılarla koordinasiyanın mürəkkəbliyi, hücumun mümkün risqlərinin dəyərləndirilməsi dayanır. Elə Zimmt də hesab edir ki, İran böyük bir dilemma ilə üz-üzədir. Xamnei və güclü İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu İranın İsrailə qarşı çəkindirmə siyasətini bərpa etmək istəyir. İranda bəzi elementlər isə narahatdırlar ki, irimiqyaslı hücum İranı İsraillə, hətta ola bilsin, Birləşmiş Ştatlarla müharibəyə sürükləyər. Hətta Haniyənin qətlinə cavabla bağlı qərar verilibsə belə, “Hizbullah” və müqavimət oxunun digər üzvləri ilə koordinasiya vaxt alan prosesdir. Xatırladaq ki, Tehranın regionda dövlət və qeyri-dövlət müttəfiqləri, proksilərinə “müqavimət oxu” deyirlər.  İranın qərar verməsinə təsir göstərə bilən digər amil isə ABŞ-nin regionda hərbi iştirakını gücləndirməsidir. Apreldə, İranın İsrailə qarşı görünməmiş dron və raket hücumundan öncə durum belə deyildi. Maykl Horovits bununla bağlı bildirir: “İndi biz ABŞ-dən apreldəkindən daha böyük reaksiya görürük. Görünür, məqsəd təhdidin miqyası ilə ayaqlaşmaqdır, İran apreldəkindən daha böyük reaksiya verə bilər”. Təhlilçinin fikrincə, ABŞ həm müdafiə, həm də potensial hücum qüvvələri göndərməklə qabaqlayıcı mesaj verir və indiki mərhələdə əhəmiyyətli olan da elə budur.

Tehran Qərbin təmkin göstərməklə bağlı çağırışlarını rədd edərək bildirib ki, İsrailin İran ərazisində Haniyəni qətlə yetirməsinə cavab verməkdən ötrü legitim hüququ var. Amma yenə də yeni prezident Məsud Pezeşkian və xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən Əli Bağeri-Kaniyə telefon zəngləri belə bir spekulyasiyaya yol açıb ki, diplomatiya hücumu ertələməyə nail olub, onun qarşısını tamamilə ala bilər. Horovits vurğulayıb: “Mən diplomatiyanın İranın mövqeyini gerçəkdən dəyişəcəyinə skeptik yanaşıram. İran marağında olanı edəcək, təmkin göstərməklə bağlı çağırış və bəyanatlara baxmayaraq”. Ancaq İran tərəfdən belə bir ehtimal səslənib ki, fərqli bir diplomatiya onu vəd etdiyi hücumu, ən  azından, yubatmağa inandıra bilər: söhbət Qəzzada İsraillə HƏMAS arasında daimi atəşkəsdən gedir. Cenevrə Akademik İnstitutunun aparıcı tədqiqatçısı Farzan Sabet deyir ki, İran daha yüngül reaksiyanı əsaslandırmağa səbəb axtarır, Qəzzada hansısa formada atəşkəs isə ona gərəkən diplomatik qələbə kimi yaraya bilər. Zimmtin fikrincə, Qəzzada atəşkəs İran üçün çox da vacib olmaya bilər, ancaq Tehranı hücumu yubatmasını həm daxili, həm də xarici auditoriya qarşısında legitimləşdirməyə bəhanə, yaxud izahla təmin edə bilər. Onun fikrincə, atəşkəs İranı ya hücumun miqyasını kiçilməyə, yaxud cavab üçün tamam fərqli metod seçməyə vadar edər, İsrailə birbaşa hücum etməyə bilər. Beləliklə, İranın nə zaman və necə cavab verəcəyi sirr olaraq qalır, amma görünən odur ki, Tehranın o qədər yaxşı seçimləri yoxdur. Farzan Sabet  bildirir: “Tehranda qərar verənlər, ola bilsin, balanslı variant axtarışındadırlar. İran dilemma qarşısındadır, elə bir cavab zərbəsi endirsin ki, simvolik, yaxud qorxuducu görünməyi təmin etməyə o qədər zəif olmasın, amma həm də daha böyük müharibəyə aparacaq güclü zərbəyə də çevrilməsin. Yəni Tehran ya zəif zərbə, ya da müharibə astanasını keçəcək güclü zərbə endirmək arasında qalıb”. Horovits deyir ki, hər iki variant özlüyündə ciddi risqlər daşıyır: həm İranın regional gücü, həm də xətti keçəcəyi halda cavab zərbəsi ala bilməsi baxımından…

Tahir TAĞIYEV