ABŞ Ermənistanı 60 illiyə ələ keçirir...
Məlum olduğu kimi, bu günlərdə Ermənistan hökuməti respublikada atom elektrik stansiyalarının tikintisi üçün şirkət yaradıb. Şirkətin əməkdaşları bazardakı təklifləri öyrənməli və ən yaxşı layihəni seçməli olacaqlar. Bu məqsədə çatmaq üçün təşkilata ilyarım-iki il vaxt və 2 milyon dollardan bir qədər çox illik büdcə ayrılıb.
Hazırda Ermənistanın Metsamor şəhərində atom elektrik stansiyası var. O, hələ 2017-ci ildə bağlanmalı idi, lakin xidmət müddəti daim uzadılır. Stansiyanın fəaliyyəti Rusiyanın “Rosatom” şirkətindən asılıdır. 2023-cü ilin dekabrında Ermənistan hökuməti AES-i 2036-cı ilə qədər işlək vəziyyətdə saxlamaq üçün Rusiya dövlət korporasiyası ilə AES-in modernləşdirilməsi və yenidən qurulmasına dair 65 milyon dollarlıq müqavilə imzalayıb. Bundan sonra o, xidmətdən çıxarılmalı olacaq. “Metsamor” Ermənistanın daxili enerji ehtiyacının təxminən 30%-ni ödəyir və hətta ölkəyə elektrik enerjisinin bir hissəsini Gürcüstan və İrana ixrac etməyə imkan verir. Eyni zamanda Azərbaycan və Türkiyə təhlükəsizlik təhdidini əsas gətirərək obyektin bağlanmasını tələb edir. Bundan əlavə, hələ 2018-ci ildə Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin Şərq Tərəfdaşlığı departamentinin rəis müavini Dirk Lorenz bildirib ki, Ermənistandakı AES-i təhlükəsiz etmək üçün kifayət qədər təkmilləşdirmək mümkün deyil. Xatırladaq ki, onun ilk reaktoru 1976-cı ildə işə salınıb, ikincisi 1980-ci ildə qoşulub. 1988-ci ildə baş verən dağıdıcı zəlzələ stansiyaya ziyan vurmasa da, Çernobıl faciəsindən sonra Sovet hakimiyyəti onu bağlamaq qərarına gəldi. 1990-cı illərin əvvəllərində bu, respublikanın sosial-iqtisadi fəlakətində mühüm rol oynadı. Qarabağ uğrunda birinci müharibə ilə əlaqədar Azərbaycan hakimiyyəti Ermənistana qaz nəqlini dayandırdı. Nəticədə bir çox erməni öz vətənini tərk etməyə məcbur oldu. SSRİ-nin dağılmasından sonrakı ilk illərdə birinci enerji bloku yararsız vəziyyətə düşmüşdü, lakin 1995-ci ildə İrəvan hələ də ilkin gücünün 93%-i ilə işləyən və maksimum 1240 meqavat enerji istehsal edə bilən ikincini işə sala bildi. Amma indi erməni tərəfi yeni AES quraşdımaq istəyir. Hakimiyyət Çin, Rusiya, Cənubi Koreya, Fransa və ABŞ-ın yeni atom elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı təkliflərini nəzərdən keçirir. Eyni zamanda, respublikada insanlar yeni stansiyanın nə qədər güclü olacağından narahatdırlar. Bu fonda amerikalılar bildirirlər ki, 300 meqavata qədər enerji istehsal gücünə malik modul stansiya tikə bilərlər. Düzdür, İrəvanda qeyd edirlər ki, bu, adi nüvə reaktorundan daha təhlükəsiz ola bilər. Öz növbəsində “Rosatom” hər biri 50 meqavat olan ayrı-ayrı bloklardan istifadə etməklə 50-dən 1000 meqavata qədər istənilən gücə malik nüvə reaktorunun tikintisini təklif edib.
Maraqlıdır ki, atom elektrik stansiyaları Ermənistanda yeganə enerji mənbəyi olmasa da, onların əksəriyyətinə bu və ya digər şəkildə Moskva nəzarət edir. Xüsusilə Göyçə-Hrazdan Kaskadı kimi tanınan yeddi su elektrik stansiyasından ibarət Sovet kompleksi erməni-rus milyarder Samvel Karapetyanın nəzarətində olan, Rusiyada yerləşən Taşir Şirkətlər Qrupuna məxsusdur. Bu köhnəlmiş stansiyaların pis vəziyyətdə olduğu bildirilsə də, onlar hələ də Ermənistanın elektrik enerjisinin təxminən 10%-ni istehsal edirlər. Taşir, eyni zamanda, milli elektrik paylayıcı şirkəti olan Ermənistanın elektrik şəbəkələrinə, həmçinin təxminən 400 meqavat gücündə Hrazdan İES-ə sahibdir. Eyni zamanda, Hrazdan stansiyası İrana gedən boru kəməri də daxil olmaqla, Ermənistanın qazpaylayıcı şəbəkəsinə də sahib olan “Qazprom” tərəfindən Ermənistana verilən təbii qazla işləyir. Burada iki diqqətəlayiq istisna var: Ermənistanın ən cənubunda yerləşən Zəngəzur rayonundakı Vorotan su elektrik stansiyaları kaskadı və 2021-ci ildə istifadəyə verilən Irəvan İES. Birinci əmlak Amerikanın KKR investisiya şirkətinə, ikincisi isə Ermənistana məxsusdur. Qafqaz İnstitutunun tədqiqatçısı Qrant Mikaelyan qeyd edir ki, “Metsamor” Atom Elektrik Stansiyası fiziki cəhətdən çox köhnəlib: “Ermənistan atom elektrik stansiyasından məhrum qalmaq istəmir. Söhbət digər məsələlərlə yanaşı, ölkənin siyasi statusunu aşağı salmamaq istəyindən gedir. Elektrik enerjisinin istehsalına gəlincə, indi respublikanın “Metsamor”un verdiyi qədər elektrik enerjisinə ehtiyacı yoxdur. Lakin gələcəkdə elektromobillərin sayının artması və kompüter sektorunun inkişafı, qalıq enerji mənbələrindən imtina və sair fonunda vəziyyət dəyişə bilər”. Ekspertin sözlərinə görə, əvvəlcə “Rosatom”un təklifi qiymət, texnologiya və istehsal həcmi baxımından ən cəlbedici hesab edilirdi, lakin indi Ermənistan hakimiyyəti Amerika variantına meyllidir. Nə olursa olsun, Sovetin yerində yeni bir stansiya görünəcək: “Atom elektrik stansiyasını hansı ölkənin tikəcəyi İrəvanın təxminən 2080-ci ilə qədər kiminlə bağlı olacağını müəyyən edəcək. Söhbət təkcə stansiya tikmək məsələsi deyil, Rusiya və ABŞ-da bir qədər fərqli olan uran oraya tədarük edilməlidir. Ancaq indi Ermənistanın tikintiyə pulu yoxdur və onu haradan alacağı da məlum deyil. Hələlik biz maliyyə cəhətdən əsaslandırılmış texniki həllərdən daha çox, siyasi danışıqlarla məşğul oluruq”.
Tahir TAĞIYEV
