Vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlətin vəhdəti - Azərbaycana uğurlar qazandıran şərt...
Son illərin dünya siyasi hadisələri öz aktuallığı ilə ictimai həyatın digər sahələrini əhatə edən xəbərləri kölgədə qoyur, hətta sabit və uğurlu ölkələrdə də dövlətçiliyin adi əsaslarını sarsıdan bir sıra problem və ziddiyyətlərdən xəbər verir.
Bütün Yaxın Şərqin siyasi və hüquqi strategiyalarının köklü surətdə nəzərdən keçirilməsinə səbəb olan “Ərəb baharı”na səbəb olan vətəndaş etirazları dalğası ilə Tunis, Misir, Yəmən, Liviya və Suriyada hakimiyyət sistemlərini sarsıdıb. Vətəndaş itaətsizliyinin kütləvi aksiyaları Əlcəzair, Mərakeş, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı və Sudan kimi zahirən siyasi cəhətdən sabit görünən dövlətlərdə təəccüblü və əsasən gözlənilməz təzahürləri ilə dünya ictimaiyyətini təşvişə salıb.
Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu ahəngdar inkişafın açarıdır
Genişmiqyaslı vətəndaş etirazlarının əks-sədaları Oman, Cibuti, Qərbi Sahara və digər ölkələrə təsir edib. 2004-2005-ci illərdə Ukraynada baş vermiş narıncı inqilab, ardınca 2014-cü ilin Maydanı və vətəndaş etirazının bir çox digər formaları müasir vətəndaş cəmiyyətinin nədən ibarət olduğuna dair kifayət qədər mürəkkəb, lakin çox vacib və aktual sual yaradır. Güclü vətəndaş cəmiyyəti mürəkkəb sosial ziddiyyətlərin həllində həmişə dövlətin müttəfiqi olurmu, müxtəlif sosial təbəqələrin, əhali qruplarının, təşkilatların toplanmış enerjisini sərbəst buraxmaq üçün həmişə konstruktiv kanallar tapırmı? Vətəndaş cəmiyyəti bəzi hallarda kifayət qədər ifrat, bəzən isə radikal ideyaların qüdrətli aparıcısı ola bilirmi? Bu suallara cavab vermək üçün vətəndaş cəmiyyətinin mahiyyətinə daha geniş baxış tələb olunur ki, bu da qloballaşma şəraitində yaranan dövlət quruculuğu reallıqlarına görə vətəndaş cəmiyyətinin ənənəvi nəzəri konsepsiyaları ilə heç də həmişə üst-üstə düşməyə bilər. Vətəndaş cəmiyyəti mif, yoxsa reallıqdır?
Vətəndaş cəmiyyətinin istənilən demokratik dövlətin fəaliyyətinin əsasını təşkil etdiyi mövqe kifayət qədər klassik və çox ədalətli görünür. Müxtəlif ölkələrin siyasi və hüquqi doktrinaları vətəndaş cəmiyyətinin əhəmiyyətindən ehtiramla danışır, onun siyasi, iqtisadi, ideoloji, mədəni, dini, ailə və digər xarakterli münasibətlərin formalaşmasında həlledici rolunu haqlı olaraq vurğulayır. Şübhəsiz ki, vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu dövlətin ahəngdar inkişafının açarıdır. Bu, müəyyən aksioma çevrilib. O da faktdır ki, ədalət, demokratiya və ümumi rifah ideallarına əsaslanan dövlət və ictimai həyat cəmiyyətin nəzarəti altında olduqda, dövlət özü iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, vətəndaşların siyasi azadlıqları üçün şərait yaradır. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlətlə əlaqəli inkişaf edir. Ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının formalaşmasında hüquqi dövlət həlledici rol oynayır. Azərbaycanda aparılan demokratik islahatlar, rəqabətə davamlı iqtisadiyyatın yaradılması və milli-mənəvi dəyərlərin qorunub inkişaf etdirilməsi hüquqi, demokratik, sosial dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin bir-birilə yaxınlaşmasını şərtləndirən amillərdəndir. Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin səmərəli qarşılıqlı əlaqənin təmin edilməsində qeyri-hökumət təşkilatları, yerli özünüidarə orqanları da mühüm rol oynayır. Onlarla hüquqi dövlət arasında sivil qaydada münasibətlər yaradılır, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və insan haqlarının qorunmasında bu təsisatların mühüm təsiri olur. Bu mənada normativ hüquqi anlayışın tərəfdarları belə nəticəyə gəlirlər ki, dünyada qanunun aliliyi haqqında mövcud ideyaların idealına tam uyğun gələn dövlət olmasa da buna çalışanlar və nailiyyət əldə edənlər var. Azərbaycan da onların sırasındadır. Burada söhbət daha çox müvafiq ideyanın həyata keçirilmə dərəcəsindən, ona konkret ölkənin konkret şəraitində yanaşmasından gedir.
Yalnız güclü dövlətdə inkişaf etmiş və müstəqil vətəndaş cəmiyyəti mövcud ola bilər
Vətəndaş cəmiyyəti bir tərəfdən ictimai münasibətlərin spesifik sferası, şəxsi mülahizə azadlığına, şəxsiyyətlərarası ünsiyyətin növünü və predmetini seçməkdə sərbəst xarakterə, yaranan maraqların təmin edilməsinin subyektiv yoluna, digər tərəfdən, sosial münasibətlərin spesifik sahəsinə əsaslanır. Bəs, vətəndaş cəmiyyətində şəxsi mülahizə, fərdilik, seçim subyektivliyi nədir? Bu, hələ də qanunla müəyyən edilmiş və təmin edilmiş azadlıq ölçüsüdür.
Qanundan kənar və qanunsuz vətəndaş cəmiyyəti yoxdur, çünki ikincisi, insanın öz maraqlarını təmin etmək üçün mövcud olan yollarla icazə verilən və qadağan olunmayan arasındakı əlaqə dərəcəsidir. Vətəndaş cəmiyyəti hüququn cəmiyyətdə fəaliyyət göstərməsinin aspektlərindən biri, tərəflərindən biridir. Vətəndaş cəmiyyətinin dövlətin pozitiv qanunu ilə dolayısı ilə tənzimlənən və milli maraqların təmin edilməsi ilə bağlı yaranan siyasi, iqtisadi, dini, mədəni və digər xarakterli ictimai münasibətlərin təzahürüdür. Dövlətin güclənməsi və onun həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə mövqelərinin möhkəmlənməsi həmişə vətəndaş cəmiyyətinin müvafiq olaraq güclənməsi ilə bağlıdır. Yaranmış nəzəri doktrinalar da buna demək olar ki, həmişə müsbət cavab verir, çünki yalnız güclü dövlətdə inkişaf etmiş və müstəqil vətəndaş cəmiyyəti mövcud ola bilər. Burada qeyd-şərt qoymaq və vurğulamaq yerinə düşər ki, ictimai həyatın bütün sahələrinin “milliləşdirilməsi” və avtoritar və ya totalitar rejimlərin yaradılması hələ dövlətin mövqelərinin həqiqi möhkəmlənməsi demək deyil. Totalitar dövlət güclü ola bilməz. Beləliklə, qanunun cəmiyyətdə rolunu gücləndirmədən və müvafiq olaraq sosial münasibətlərin inkişafını tənzimləyən hüquqi tənzimləmələrin sayını artırmadan dövlətin güclənməsini və onun mövqelərinin möhkəmlənməsini təsəvvür etmək çətindir. Hüquq tənzimləyiciləri ictimai münasibətlərin müəyyən sahələrini tənzimləməyə çağırılır ki, buna müəyyən mülki təşəbbüsün məqsədəuyğun məhdudlaşdırılması olmadan nail olmaq mümkün deyil. Lakin bu məhdudiyyətlər obyektiv və qanuni olmalıdır, çünki öz təşəbbüslərini göstərməkdən qorxan siyasi passiv vətəndaşlar dövlətin zəifliyinin sübutudur.
Ölkə daxilində proseslərin inkişafına və özünütəşkil etməsinə dövlət nəzarətinin zəifləməsi vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsinə səbəb ola bilərmi? Təcrübə göstərir ki, yox. Daimi azadlıq çağırışları dövlət-özəl tərəfdaşlığın inkişafı və güclü vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması üçün hələ konstruktiv başlanğıc deyil. Güclü dövlət olmadan, hətta zəif vətəndaş cəmiyyəti də ola bilməz. Buna bir sıra dövlətləri misal göstərmək olar: Somali, İraq, Livan, Suriya və sair. Siyasətini həyata keçirə bilməyən dövlətin öz daxilində vətəndaş cəmiyyəti formalaşdırması mümkün deyil. Azərbaycan isə güclü ölkədir, müstəqil siyasət aparır. Bu, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına da əlavə təkan verir.
Ramil QULİYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
