Aşıq Müseyib xalq ruhuna yaxın sənətkar idi
Başlanğıc üçün bir həqiqətə diqqət çəkmək istəyirəm: Necə ki, aşıq sənəti milyonların ehtiramına layiqdir, eləcə də Aşıq Müseyibə eyni aqibətdə sevgi və ehtiram göstərirdilər. Sözün bəzəyi poetika olduğu kimi, el məclislərinin də bəzəyi o idi. Nə xoş ki, o, bütün ömrü boyu milli mədəniyyətimizin və incəsənətimizin təbliği istiaqmətində böyük rol oynadı.
Bəlkə də çox az adam tapılar ki, Aşıq sənətinə məhəbbəti olmasın. Bu mənada mənim də bu sənətə böyük məhəbbətim var. Xüsusilə, Aşıq Müseyibin saz ifalarına, məlahətli melodiyalarına çox qulaq asmışam. Hər dəfə də könlüm durulub, ruhum cavanlaşıb.
Mən Aşıq Müseyibi ilk dəfə 1961-ci ildə Agstafada bir el şənliyində canlı görmüşəm. İkinci dəfə onu 1971-ci ildə Hüseyn Arifin qonağı olarkən görmüşəm. O vaxt o, radioda çıxış etmək üçün gəlmişdi. Həmin gün şair Hüseyn Arif məni və yazıçı İsmayıl Şıxlını da evinə dəvət etmişdi. Allah şahiddir, biz həmin gün ilahi, ecazkar bir səsin, bir səs sahibinin sehrinə düşmüşdük. O səsin əhatəsindən çıxmaq çox çətin idi.
Aşıq Müseyib xalq ruhuna yaxın aşıq idi. O, Azərbaycanın mədəniyyət xəzinəsinə misilsiz töhfələr bəxş etmişdir. Yaxşı haldır ki, bu gün də onun ədəbi irsi araşdırılır, haqqında sözlər deyilir.
Səhv etmirəmsə, Aşıq Müseyibin Azərbaycan radiosunun qızıl fondunda onlarla lent yazıları qorunur.
Demək ki, Aşıq Müseyib hələ də qəlblərdə yaşayır.
Aşıq Müseyib Göyçə Mahalındandır. Sənətkar ailəsində dünyaya göz açıb. Yəni təfəkkürü durulanda evlərində saz görüb, saz havaları eşidib, məftun olub. Bu heyranlıq onu Aşıq sənətinə bağlayıb. Məhz o heyranlığın nəticəsi idi ki, o, hər kəsi səsinin ahəngində sehrə sala bilirdi. Zil və məlahətli səsi var idi. O səsə qulaq asanların canındakı ağrılar bir-bir əriyib yox olurdu. Mən Aşıq Müseyibi belə çözdüm, belə tanıdım və belə hörmət edirəm.
Aşıq Müseyib yaradıcı aşıq idi. Yəni özünün də çoxlu şeirləri var idi. Mən bu yazıda onun əsasən qoşmaları və gəraylıları barədə qısa təhlil vermək istəyirəm. Məsələn, Aşıq müseyib “Göyçədən” adlı qoşmasında yazır:
Bü günün, dünənin söhbəti deyil,
Hüseyn Arif, dağılmışıq Göyçədən.
O gördüyün Cildən əsər qalmadı,
Hüseyn Arif, dağılmışıq Göyçədən.
Bu poetik misralarda sinəsi dərdli aşıq ata-baba yurdu Göyçədən didərgin düşdüyünü ərz edir və sanki bu ağrını Hüseyn Arifə şikayət kimi ismarlayır.
Şeirin davamında oxuyuruq:
Nə Atilla gəldi, nə Soltan Səlim,
Yüz yerdən, min yerdən doğrandı əlim.
Keçdi əldən-ələ, puç oldu ləlim,
Hüseyn Arif, dağılmışıq Göyçədən.
Yəni düşmən bizi eldən-elatdan aralı salanda köməyimizə kimsə gəlmədi, biz də ağlar qaldıq, anamız Göyçə də.
Aşağıdakı misralarda da biz bu ağrı-acını aydın sezə bilirik:
Siz yadda saxlayın bu həqiqəti,
O yeri heç kimə vermərik qəti.
Bu, doğru sözümdü, biz müfəqqəti
Hüseyn Arif, dağılmışıq Göyçədən.
Aşıq Müseyibəm, can qardaşlarım,
Sultan qardaşlarım, Xan qardaşlarım.
Köməyə gəlmədi qan qardaşlarım,
Hüseyn Arif, dağılmışıq Göyçədən.
Əslində, aşıq şikayətlənir, ancaq onun və yurddaşlarının yaşadıqları bir tale işidir, bəlkə də Allahın sınağıdır. Ancaq Aşıq Müseyib bu vəhşəti əbədi sanmır, Göyçədən müvəqqəti ayrıldıqlarına inam ifadə edir.
Əlimiz o yerdən çətin üzülər,
Beçənin şan balı bir də süzülər.
Süfrəmizə əlvan-əlvan düzülər
Pendiri, qaymağı, yağı Göyçənin.
Bu misralarda da Göyçəyə nə vaxtsa qayıtmaq inamı diqqət çəkir, yenə də göyçəlilərin Göyçəli günlərə sarılacaqlarını qətiyyətlə deyir.
Müseyib, qartallar min oyun açar,
Yarasa işıqdan qaçdıqca qaçar.
Arı şirə çəkər, kəpənək uçar,
Yenidən gül açar bağı Göyçənin.
Ölməz aşıq “Yenidən gül açar bağı Göyçənin” deməklə içində düyünlənmiş Göçə həsrətinə nə vaxtsa son qoyulacağı qənaətini soydaşlarına ərz edib. Bu inam əlbəttə, bir gün gerçəkləşəcək.
Aşıq Müseyib yaradıcılığında Xalq şairi Hüseyn Arifə geniş yer ayrılıb:
Bir az qıvraq tərpən, aşıq Müseyib,
Səninlə görüşə Hüseyin gəlib.
Durub dayanmayıb mənzil başında,
Bakıdan Bakıya çox yeyin gəlib.
Bu bənddə Hüseyn Arif şəxsiyyəti, aşağıdakı misralarda isə aşığın öz sənət uğuru aydın xarakterizə olunur:
Sənət aləmində gəzmədin boşa,
“Qaragöz” havanla sən gəldin xoşa.
Səs-səsə, söz-sözə dayanın qoşa,
Sənin gücün gəlib, bil, heyin gəlib.
Həyatı dostlarla, güclü el sənətkarları ilə keçən Aşıq Müseyib el şairi Bəhmənə, dəyərli insan Həsən Xəyallıya, bir də əzəmət qayası hesab etdiyi Zəlimxan Yaquba həmişə ehtiram göstərib, ürəyində onlara saf sevgi bəsləyib. Aşağıdakı misralarda da biz bunu aşkar görə bilirik:
Bəhmən lövbər salıb sənin canında,
Həsən Xəyallımız gəzir qanında,
Şair də burdadı, Zəlimxanın da,
Bizdən nə gileylən, nə deyin, gəlib.
***
Minnətdaram sizə, Zəlimxan Yaqub,
Mənimlə görüşə gələn siz olduz.
Hüseyin çiynimdən aldı yükümü,
Dərdimi, tən yarı bölən siz olduz.
Bu bənddə də görünür ki, Aşıq Müseyibin Zəlimxan Yaquba dərin dostluq sevgisi olub, Hüseyu Arifi və onu özünə dərddaş, sirdaş hesab edir. Onun Zəlimxan Yaqubun yazdığı şeirə cavabında da bu, özünü göstərir.
Alovlandı, oda düşdü yenidən,
Dodaqlarda dada düşdü yenidən,
Dostu xanım yada düşdü yenidən,
Dilqəm deyə-deyə ölən siz olduz.
Bu misralarda da dostluğa, həyata və insanlara sadiqlik nümunəsi bədii məzmun kəsb edir.
Bir məhəl qoymadı naləyə, səsə,
Zil üstə kökləndi, enmədi pəsə,
Bu, bir həqiqətdi, bilin, hər kəsə
Qucaq-qucaq verdi dərdi bu dünya.
Dünya mövzusu da Aşıq Müseyib şeirinin əsas hədəflərindəndir. Onun yuxarıdakı misralarında oxucu bunu aydın görür. Dünya onun nəzərində insan qucaq-qucaq dərd verən geniş əhatədir.
Müseyib, qocaldır torpağı, daşı,
Bir anda, bir gündə kəsmir savaşı,
Cığallıq eyləyir hər addım başı,
Fitnədi, böhtandı, şərdi bu dünya.
Dünyanın şər-fitnə olduğu Aşıq Müseyib şeirinin ədəbi predmetidir. Onun dünya səciyyəli şeirlərinin mayası, mahiyyəti bu zərurətdir.
Aşıq Müseyibin gəraylıları da maraqlı quruluşdadır. Oxucularımızı onun gəraylılarından bəzi nümunələrlə tanış etmək istəyirəm:
Sahib durub taxta-taca,
Qucaq açıb toxa, aca,
Vətənimin bir balaca
Obasına qurban olum.
***
Müseyibəm, közünə yox,
Görkəminə, gözünə yox.
Gözəllərin özünə yox,
Anasına qurban olum.
Bu gəraylıda ədəbi məğz insan sevgi hissidir. Bu hissin içində daxili aləmlər çox parıltılı görünür. Bu da Aşıq Müseyib şeirinin ictimai təzahürüdür.
Aşıq Müseyibin ictimai kəsəri çox kəskin və ədəbi səciyyəsi çox çılğın olan şeirləri də az deyil. Məsələn?
İsrafil ney çaldı, neyə çəkildiz,
Tanrı deyə-deyə göyə çəkildiz,
Siz kənddən, kəsəkdən niyə çəkildiz,
A köhnə kişilər, köhnə kişilər!?
Siziydiz bu kəndin andı, inadı,
Sizsiz Müseyibin sındı qanadı,
Səsiniz hələ də qulağımdadı,
A köhnə kişilər, köhnə kişilər!
“A köhnə kişilər, köhnə kişilər!” şeirində biz bu məqsədi tam mənada aça və görə bilirik. Şeirdə o kişilərin qınaq hədəfi olması özü də bir maraqlı nüans yaradır: o köhnə kişiləri çoz uzaq səmtlərə nə və hansı hislər apardı? Bax, bu, bizim özümüzü də çox düşündürür.
Müseyib, yaranmış eyləmir nəyi,
Əlindən buraxmır bircə kələyi,
Acı rüzügarın acı küləyi
Bağçamda çiçəyə, gülə dəyməsin
“Dəyməsin” rədifli şeirdə də həyatı acı rüzgarlara tuş salan tale israrları diqqət çəkir və biz oxucu olaraq bu şeirdəki hənirtini duyuruq.
Tanrı başımıza yağdırdı dolu,
İtirdik babamız saldığı yolu,
Zodun, Ağkilsənin bağlandı qolu,
Dağıldı Göyçəmiz, Cil hayıf oldu.
Çıxdım eyvanımdan qar yağa-yağa,
Sanki varlığımı bükdülər ağa,
Doxsan gün qalmışdı tamamlanmağa,
İl başa yetmədi, il hayıf oldu.
Bu şeirin də mayasında yuxarıdakı vəziyyət və ona zəmin yaradan qeylü-qal var.
Aşıq Müseyibin “Qurban olum” gəraylısında da həyat-tale zəminləri ədəbi ovqat yaradıb, oxucuda doğru-dürüst düşünmək üçün əsas yaradır:
Vətən, sənin ay-ulduzlu
Bayrağına qurban olum.
Öz xalqına dayaq duran
Dayağına qurban olum.
Kainatı göy saxlayır,
Əyriləri düz saxlayır,
Dünya bizi soraqlayır,
Sorağına qurban olum.
Zülmətə ağ varaq tutan,
Şər qüvvəni iraq tutan,
Gecə-gündüz çıraq tutan
Çırağına qurban olum.
“Şair” şeirində də zamanın doğurduğu acı-şirin təssüratlar bədii məzmun kəsb edir, bizi bir anlıq uzaq səmtlərə aparır:
Vaxtsız saçlarına tökülən bu qar,
Dünyanı başıma eyləyibdi dar,
Siz mənə inanın, xəbərimiz var,
Dolanıb keçsəniz haradan, şair!
Sevdik dilinizi dillər içində,
Yeriniz görünür ellər içində,
Bu aylar içində, illər içində
Seçə bildik ağı qaradan, şair!
Əlbəttə, bu gün tam mənada demək olar ki, Aşıq Müseyib yaradıcı aşıq kimi Azərbaycan Aşıq sənətinin və poeziyamızın inkişafında misilsiz rol oynayıb, onun bir-birindən dəyərli ifaları indinin özündə də qulaq asanları heyran edir.
Biz Aşıq Müseyib şeirini nə qədər təqdir etsək də, onun yazı tərzinin, düşüncəsini, poetik əhvalını olduğu kimi çözə bilmərik. Biz sadəcə, bu ölməz sənətkarın yaradıcılığına işıq salır, hər yazımızla ona bir vəfa borcumuzun olduğunu düşünürük. Elə bu yazını da Aşıq Müseyib şəxsiyyətinə bir borc, bir ehtiram nümunəsi kimi qəbul edirəm.
Nəriman Həsənzadə,
Xalq şairi
