İqlim dəyişmələrinin Azərbaycanda fəsadları daha böyük imiş...

Məlum olduğu kimi, bir neçə gün öncə “Azərkosmos” qlobal iqlim dəyişikliyinin Azərbaycanda təsirinə dair hazırladığı rəqəmsal iqlim platformasını ictimaiyyətə təqdim edib. Platforma “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili”nə həsr olunmuş konfransda nümayiş olunub.

Konfrans çərçivəsində, rəqəmsal iqlim hesabatı ilə yanaşı, “Azərkosmos” özünün “Yaşıl siyasət” sənədini qəbul etdiyini açıqlayıb. Belə ki, ötən ildən BMT-nin “Qlobal Saziş” təşəbbüslərinə qoşulan “Azərkosmos” öz əməliyyatlarında kosmik aparatların inkişafı, buraxılışı, orbitdəki fəaliyyətini və kosmik obyektlərin idarə edilməsi zamanı ətraf mühitə təsirini minimuma endirməyi hədəfləyir. Qeyd edək ki, iki dildə hazırlanmış yeni rəqəmsal platformada iqlim dəyişikliklərinin kosmik təsvirlər əsasında müqayisəli təhlili aparılıb. Platformadakı təhlillər beş istiqaməti – qar örtüyü və buzlaqlar, su ehtiyatları, quraqlıq və şoranlaşma, kənd təsərrüfatı əraziləri və atmosferin dəyişməsini əhatə edir. Sənəddən belə bəlli olur ki, qlobal iqlim dəyişmələri ölkəmizə də təsirsiz ötüşməyib. Belə ki, son 100 ildə Azərbaycanda orta illik temperatur artıb. Ümumiyyətlə, peyk görüntüləri təməlində aparılan araşdırmanın nəticələri Azərbaycan üçün heç də ürəkaçan deyil. Məsələ burasındadır ki, iqlim dəyişiklikləri bir çox sahələrdə Azərbaycana ciddi təhlükələr törədir. Peyk təsvirlərinin təhlilinə əsasən, Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağlarında son 7 ildə buzlaq sahələrində ortalama 18 faiz azalma müşahidə olunub. Həmçinin son 30 ildə Xəzər dənizinin səviyyəsi 2 metr azalıb. Ölkə üzrə quraqlıq səviyyəsinin qiymətləndirilməsi zamanı müəyyən olunub ki, Azərbaycan ərazisinin 15 faizi çox yüksək quraqlıq risqi altındadır. Ölkə ərazisində yanğınların kosmik monitorinq təhlilinə əsasən, ötən ildə ümumilikdə 10 563 hektar ərazinin yandığı müşahidə edilib. Həmçinin atmosferin tərkibini dəyişdirən zərərli qazların dəyərləri də ilbəil artıb.   Peyk görüntüləri əsasında aparılan araşdırmanın əsas istiqamətlərindən biri su çatışmazlığı problemidir. Artıq temperatur və yağıntı həcmlərində dəyişikliklərin Azərbaycanın kənd təsərrüfatına təsirləri görünməkdədir. Məsələnin bir özəlliyi də budur ki, yerüstü su axımının 70 faizə qədəri ölkəyə qonşu dövlətlərdən gəlir. “Azərkosmos”un fikrincə, yaxın gələcəkdə həmin dövlətlərin də suya tələbatı artacaq və ərazilərindəki su ehtiyatları azalacaq. Beləcə, qıtlaşan su ehtiyatları uğrunda regional rəqabət artacaq. “Azərkosmos”un peyk görüntülərinə dayanaraq apardığı hesablamalar göstərir ki, ölkədəki su anbarlarının da çoxunda azalmalar baş verib. Məsələn, 2017-ci ildə ölkənin ən böyük su anbarı olan Mingəçevir su anbarının güzgü səthinin sahəsi 48 min 259 hektar idisə, ötən il bu rəqəm 46 min 438 hektara enib. Deməli, 2 min hektara yaxın azalıb. “Azərkosmos”un hesablama apardığı digər su anbarlarından Araz su anbarında bu azalma 1 min 800 hektar, Yenikənd su anbarında 74 hektar, Taxtakörpü su anbarında isə 286 hektar olub. Göstəriciləri açıqlanan beş su anbarından yalnız Şəmkir su anbarının güzgü səthinin sahəsi 2017-ci ildən bəri artıb və 5 min 650 hektardan 8 min 993 hektara yüksəlib. “Azərkosmos” peyk görüntüləri ilə ölkənin ən böyük çayı olan Kür çayını da monitorinq edib. Həmin görüntülərin təhlili göstərir ki, 2020-ci ildə Kürün Salyan şəhəri yaxınlığından keçən hissəsində çayın orta eni 101 metr idisə, 2023-cü ilin eyni dövründə bu göstərici 93 metrə enib. Bununla, üç il ərzində Kürün orta eni 8 metr azalıb. Müşahidə aparılan dövrdə Kürün eninin ən az olduğu dövr 2021-ci ilin fevralıymış. Həmin vaxt Kür çayının Salyan şəhəri yaxınlığından keçən hissəsində orta en göstəricisi 68 metrə qədər geriləyib. Başqa deyimlə, 2020-ci illə müqayisədə 33 metr azalıb.

“Azərkosmos”un Kür çayında apardığı digər araşdırma çaya dəniz suyunun qarışması ilə bağlıdır. Son illərin bilgilərinə görə, Kür çayında suyun səviyyəsinin hədsiz dərəcədə aşağı düşməsi nəticəsində Xəzər dənizinin suyu Kürə qarışıb. Bu ekoloji hadisə Kürün Xəzərə töküldüyü yerdə - çayın mənsəbində hələ də gözə çarpır. Qurum peyk görüntülərinə dayanaraq, Xəzər dənizində suyun səviyyə dəyişikliklərini də araşdırıb. Bu məqsədlə 1993 və 2023-cü illərə aid peyk görüntülərindən istifadə edilib. 30 illik optik peyk görüntülərinin müqayisəsi göstərir ki, bu müddət ərzində sahil xəttinin müxtəlif yerlərində 500 kvadratkilometr ərazidə dəniz suyu çəkilib. Suyun səviyyəsində ən çox dəyişikliklər Qızılağac qoruğunda, Kür çayının mənsəbində, Giləzi dilimi, Pirallahı və Çilov adaları istiqamətlərində baş verib. Son 30 ildə Xəzərdə suyun səviyyəsi 2 metr enib, bunun da 1.5 metri son beş ildə baş verib. Hesablamalara əsasən müəyyən edilib ki, bu müddətdə Qızılağac qoruğunda su hövzələrinin 40 faizi, bataqlıqlarınsa 52 faizi itirilib. Bilindiyi kimi, digər araşdırmalar da Xəzərdə ekoloji durumun pisləşdiyini göstərib. Məsələn, Bakının bir müddət öncə yayımlanan Baş planında deyilir ki, Xəzərə axan əsas çaylarda və dənizin özündə müxtəlif zəhərli maddələrin yığılması nərə balıqlarının fiziologiyasında və reproduktiv sistemində dəyişikliklər doğurub. Başqa bir misal: çirklənmə Xəzərdəki dişi suitilərin bir çoxunda sonsuzluğa gətirib çıxarır. Bu, bütövlükdə suiti populyasiyasına ciddi təhlükə yaradır. Xəzər dənizindəki dişi suitilərin 70 faizinin sonsuz olduğu düşünülür. “Azərkosmos”un İdarə Heyətinin sədri Saməddin Əsədov qeyd edib ki, ölkəmizdə iqlim dəyişikliyinin kosmik monitorinqlər əsasında ilk belə müfəssəl rəqəmsal hesabatı “Azersky” peyki sayəsində ərsəyə gəlib. Kosmik texnologiyaların üstünlüyü ondadır ki, Yer səthini müşahidə edən peyklər mövcud vəziyyətin və proseslərin dəyişmə dinamikasını araşdırmaqda aktual və optimal üsuldur. Peyk resursları böyük, əlçatmaz ərazilərin effektiv qiymətləndirilməsi üçün maddi xərclər və resurs baxımından optimaldır. Beləliklə, iqlim dəyişikliklərinin Azərbaycana da təsirinin sürətlə artması müşahidə olunur. 

Samirə SƏFƏROVA