Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin ətəklərində və Araz çayı sahillərində - 1906-cı ilin qətliamları...
Zəngəzur dağlıq qurşağının qərb ətəklərində, Dərələyəz silsiləsinin cənub, cənub - qərb yamacları boyunca və Araz çayının sol sahilində Naxçıvan diyarının yerləşən kəndləri 1906-ci ildə hay-daşnak və rus-kazak birləşmiş dəstələrinin davamlı basqınlarına məruz qaldığından əhalisi soyqırım qurbanları olmuş, dəyərli mülkləri qarət edildikdən sonra tikililər yandırılmış, doğma yurd-ocaqları yox edilmiş, çox sayda coğrafi məkanları Bütöv Azərbaycan hüdudlarından silinmişdir...
Dünya miqyasında nüfuzlu bir sıra tarixçilərin (yəhudi tarixçisi-hərbçisi İosif Flavinin (37-100-cü illər) 20 kitabdan ibarət “İudey qədimliyi” kitabının XI hissəsində (“Bibliya əfsanələrinə aid” bölüm), “Tarixin atası”, yunan Halikarnaslı Herodotun (e.ə.484-424) “Tarix” əsərində, Q.A.Melikişvilinin (1918-2002), “Urartu gil lövhə yazıları”nda...), coğrafiyaşünasların (K.Ptolomeyin (100-170-ci illər), “Coğrafiyaya rəhbərlik” kitabı...), tədqiqatçıların (V.N.Qriqoryevin “Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri” toplusunda, hərbi topoqraf, professor E.M.Pospelovun (1923-2007), “Dünyanın coğrafi adları” (1998-2002) lüğətində...), səyyahların (Ö.Çələbinin (1611-1682), X cildlik “Səyahətnaməsi”ndə (1848), flamandiyalı V.Rubrukun (1220-1293), “Şərq ğlkələrinə səyahət” əsərində...), dilçi-filoloqların (alman Henrix Xyubşmanın (1848-1908), “Avesta haqqında qeydlər”ində (1875-1877), alman leksioqrafı Maks Yulius Fasmerin (1886-1962), Qafqaz dillərinin leksik təhlilində...), arxeoloqların (respublikamızda numuzmatika tədqiqatlarının banisi E.A.Paxomovun (1880-1965), “Qafqaz diyarında Azərbaycanının maddi irsi...” (1938) məqaləsində...) elmi-nəzəri mülahizələrinə görə? Qərbi Avropa, Yaxın Şərq və Ön Asiya mədəniyyətləri-təbəddülatlarının təşəkkül/inkişaf məkanlarının tarixi-coğrafi təmaslarının maddi-mənəvi irsi əski Naxçıvan bölgəsinin zənginliyini təşkil edir.
Məhz bu səbəbdən Türk-Müsəlman dünyasının düşmənləri, ilk növbədə rus-hay birləşmiş qüvvələri zaman-zaman hərbi-siyasi hücumlarını bu tarixi ərazilərə yönəltmiş, sivilizasiya əsaslarını mənimsəməyə, kökənli maddi-mənəvi mədəniyyət nümunələrini məhv etməyə, əhalisini doğma ocaqlarından didərgin salmağa...yönəlik əməllərindən əl çəkməmişlər. Bu faciələr silsiləsində 1906-cı il də istisnalıq təşkil etməmiş, əksinə əvvəlki illərin faciələri daha acınacaqlı, fəlakətli təkrar olunmuş və eyni zamanda 1914-1916-cı, 1918-1920-ci illərin eyni amansızlığının məzmununu/dəsti-xəttini müəyyən etmişdir.
1905-ci il ərzində bu diyarda kökənli əhaliyə qarşı soyqırım qətliamlarına ara vermədən növbəti, 1906-cı ildə də davam etdirilməsinə səbəb kimi ümumilikdə hay kilsəsinin, ilk növbədə onun baş keşişi I Mkrtiç Xrimyanın aşağıdakı dini-ideoloji və siyasi-hərbi məqsədləri göstərilə bilər:
- Rusiya İmperatoru II Nikolayın (1868-1918) hay kilsəsinə qarşı məlum 1903-cü il Fərmanının və Nazirlər Şurasının sədri, Daxili İşlər naziri P.A.Stolıpinin (1862-1911) Qafqaz canişini general İ.İ.Vorontsov-Daşkova (1837-1916) ünvanladığı rəsmi göstərişlərinin əksinə olaraq (yəni, onları qəbul etməmək timsalında) Cənubi Qafqazda hay kilsəsinin mövqeyinin və onun terrorçu qolunun (“Armenakan”, “Qnçak”, “Daşnakstyun”, fədainlər dəstəsi...) güclü olduğunu sübut etmək;
- Rusiyada baş vermiş 1905-1907-ci illərin fevral-burjua inqilabı ilə eyni dərəcədə çar hakimiyyətinin siyasi-hərbi əsaslarına “milli zəmində münaqişə/silahlı qarşıdurma” vasitəsi ilə davamlı zərbələri endirmək;
- Osmanlı Türkiyəsinə qarşı XIX əsrin 90-cı illərində başlanılan seperatizm əməliyyatlarını arasıkəsilməz halda Cənubi Qafqaz regionunun Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ bölgələrinə keçirmək (Osmanlı Türkiyəsində sultan II Əbdülhəmidə (1842-1918) qarşı dövləti xəyanəti coğrafi məkan baxımından eyni üsulla çar Rusiyasının hakimi II Nikolya qarşı yürütmək);
- Osmanlı Türkiyəsinin Van və Qars bölgəsini işğal etməklə Naxçıvan bölgəsini ələ keçirmək, bu diyarı Zəngəzurun işğalına “açılan qapı”, Naxçıvan və Zəngəzuru isə Qarabağın işğalı üçün “hərbi meydan” kimi qiymətləndirmək;
- Şərqi Anadolu-Naxçıvan-Zəngəzur-Arazboyu...beynəlxalq ticarət yolunu ələ keçirməklə beynəlxalq/regional üstünlüyə yiyələnmək;
- Naxçıvan diyarında yayılmış əski Qıpçaq-Sak-İskit və Alban mədəniyyəti abidələrinin (o cümlədən “qəbirüstü naxışlı daş lövhələri”) Zəngəzur bölgəsinə keçirmək üçün 1905-1906-cı illərin hücumlarından yararlanmaq (qarət, dağıtmaq, məhv etmək...yolu ilə);
Naxçıvan bölgəsinin 1906-cı il faciələrinin fasiləsizliyinə bir səbəb də onlara qarşı mübarizə aparan qeyri Türk-Müsəlman nümayəndələrini hədəfə alan hay kilsəsinin amansız üsulları olmuşdur.
Hökumət nümayəndələrinə qarşı terror vasitəsi ilə təhdidlər ünvanlayan hay kilsəsi Naxçıvan diyarında silahlı basqınlarında ciddi müqavimət olmayacağına əmin olmaq, siyasi-hərbi üstünlüyə yiyələnmək və məfur niyyətinə çatmaq üçün baş keşiş I Mkrtiç Xrimyan 1906-cı ildə Qafqaz canişini, qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkovla sıx gizli əlaqə yarada bilmiş, həmin ilin avqust ayındə İrəvan və Naxçıvan keşişlərinin (Tovma Baqdasaryants,, Levon Pseryans, Sukias Parzyants, Qevorq Surenyants...) fəaliyyətlərini soyqırım qətliamları ilə əlaqələndirməyə, Naxçıvan bölgəsində təhlükəsiərzliyə təhlükə doğuracaq hərbi əməliyyatlaraı həyata keçirmişlər.
Bu barədə P.A.Stolıpin 8 sentyabr 1906-cı il tarixli rəsmi arayıçı ilə II Nikolaya məlumat verməyə məcbur olmuşdur.
1906-cı ilin əvvəllərində, Naxçıvaan diyasrında amansız qətliamların ərəfəsində “Daşnakstyun” partiyası bildirmişdir ki, “erməni”lərin silahlı dəstələrinə qarşı çıxış edənlərin taleyi Qafqazın general-adyutantı Q.S.Qolitsının (1838-1907), Bakı şəhərinin general-qubernatoru, knyaz M.A. Nakaşidzenin (1844-1905), Gəncə/Yelizavetpol quberniyasının vitse-qubernatoru A.F.Andreyevin (1854-1904) ...həyatlarının oxşarı olacaqdır.
Bu məlumatın çatdırlması quldurbaşı Vaqan Papazyan (1876-1973) tərəfindən olmuşdur.
Bölgənin Şərur, Naxçıvan, Culfa, Ordubad nahiyələrində 1906-cı il ərzində dinsiz hay kilsəsinin təhriki ilə yerli əhaliyə qarşı törədilən soyqırım faciələrinin qanlı “səhifələri”nə müqtədir yazıçımız M.S.Ordubadinin “Qanlı sənələr” əsərində zəngin faktlar əsasında geniş yer ayrılmışdır. Əsərdə göstərilən tarixi faktlar sübut edir ki, hay kilsəsi, onun silahlı, terrorçu-quldur dəstələri 1906-cı ilin iyun-avqust aylarında İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində kökənli tərəkəmə elatına yaşatdıqları qırğınları əvvəlcədən rus-kazak hakimiyyət nümayəndələri və hərbi qüvvələri ilə razılaşdırdıqdan sonra həyata keçirmişlər. Çünki, adı çəkilən coğrafi ərazilər mənfur hay kilsəsinin siyasi-hərbi strateji məqsədləri üşün önəmli əhəmiyyət daşımışdır. Hadisələrin gedişi göstərmişdir ki, Naxçıvan və Zəngəzur bölgəsinin silahsız tərəkəmə elatı yay mövsümünü dağlıq ərazilərdə keçirdiyindən yaşayış məntəqələrinin talan edilməsi, yağmalanması, əhalisinin amansızlıqla qətlə yetirilməsi geniş vüsət almışdır. Bu kimi qətliamlar 1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında Şərur-Dərələyəz, Ordubad, Culfa, Şahbuz nahiyələrinin kəndlərində (Nehrəm, Cəhri, Şıxmahmud...) olduğu kimi, Zəngəzurunun Oxçuçay hövzəsinin qəryələrini də (əsasən Qatar, Oxçu...) əhatə etmişdir.
Haşiyə. Azərbaycan SSR XKS-nin sədri Q.M.Musabəyovun (1888-1938) 24.06.1922-ci il tarixli müraciəti ilə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı İrəvan və Moskva şəhərlərinə çatdırıldı-“erməni” mənşəli əhalinin respublikaya, eləcə də Naxçıvan bölgəsinə kütləvi köçürülməsinin qarşısının alınması barədə” (bu qərarın 29 may 1926-cı il tarixdə qüvvədə olacağı bildirilməklə), nəticədə 1927-ci ildə SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri A.İ.Rıkovun (1881-1938) Naxçıvan MCCR-ə gəlməyi hayların sifarişi ilə çoxsaylı yerli ziyalıların həbsi, güllələnməsi və həmin qərarın ləğvi ilə nəticələnmişdir.
1930-cu ildə artıq haylar vilayət üzrə ümumi əhali sayınin 25%-ə qədərini təşkil edirdi...
Naxçıvan diyarında hay-daşnak və rus-kazak silahlı-nizami dəstələrinin 1906-cı il hərbi-döyüş əməliyyatlarını başda hay kilsəsi olmaqla “Daşnakstyun” terrorçu siyasi-hərbi qruplaşının üzvləri (V.Papazyan, A.Boyacan, N.Ter-Ovanisyan, Q.Qazaryan...) idarə etmişlər. Onların silah-sursat təchizatı əsasən üç istiqamətdən-İrəvan (İ(Ü)çmüəzzin nahiyəsi), Zəngəzur (Gorus şəhəri) qəzasından və Van-Qars vilayətində qərarlaşmış “Qnçak”/”Daşnakstyun” qruplaşmasından həyata keçirilmişdir.
Silah-sursat təchizat mənbəyi kimi həm də İmperator Tula Silah zavodu, çar Rusiyasının Tiflis şəhərindəki cəbbəxanası və Təbriz şəhərinin silah tədarükçüləri də aparıcı rol oynamışlar.
1906-cı ilin yaz-yay aylarında Dərələyəz dağlıq silsiləsi hüdudlarında Şərur bölgəsinin Günnüt, Babəki, Yengicə, Kərki, Qaraağac, Sədərək...kəndləri, Zəngəzur sıra dağlarının ətəklərində yerləşən Culfa nahiyəsinin Ərəzin, Camaldin, Bənənyar, Əbrəqunus, Qazançı, Ərəfsə..., Ordubad nahiyəsinin Kültəpə, Anabad, Cənnəb, Əliabad, Üstüpü, Nəsirvaz, Tivi..., Şahbuz nahiyəsinin Mahmudoba, Nursu, Gömür, Kolanı, Biçənək...kəndləri, ayrı-ayrı tərəkəmə elatları hay-daşnak və rus-kazak qüvvələrinin amansız basqınlarına, hücumlarına məruz qalmışlar. Əslən Ərəzin kəndindən olan filologiya elmləri doktoru, professor Sənan Məmmədəli oğlu İbrahimovun (1959) məlumatına görə, yaşlı kənd sakinlərindən Sərdar Salman oğlu Xudiyev (1898-1937), İbrahim Məsim oğlu İbrahimov (1895-1985), Həsənqulu Sadıq oğlu Hacıyev (1909-1992)....həmin çağların faciəsinin ümumiləşdirilmiş məkanı kimi Darıdağın qoynundakı Alıməmməd pirini, ona sığınan və imdad diləyən dinc sakinlərin fəryadını göstərmək olar.
Ümumilikdə, 1906-cı ildə Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan diyarında əski Türk-Müsəlman mənsubiyyətinə görə 2000 nəfərdən çox insan soyqırım/qətliam qurbanı olmuşdur.
Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində nəinki Naxçıvan diyarının, Şərur-Dərələyəz bölgəsinin, eləcə də Zəngəzur mahalının türk-Müsəlman obalarının tərəkəmə elatı bu düşmən dəstələrinin qanlı hədəfi olmuşdur. Çünki, 1906-cı ilin fevral ayının 26-da Tiflis şəhərində keçirilən yığıncaqda hay xislətli/məramlı “Mşaq” qəzetinin redaktoru A.Kalantarın söylədiyi irqçi/yerli xalqlara nifrət dolu çıxışı sonrakı hadisələrin başvermə səbəbinə bir növ işıq salmışdır:
...ancaq qeyri-mədəni tayfalar köçəri olurlar...Müsəlmanların köçəri olması bütün Qafqaz əhalisinə zərərdir...tədbir görülməsə, əks təqdirdə Qafqazın mədəniyyətcə tərəqqisi mümkün olmayacaqdır...
Bu mənada və bu mağara təfəkkürlu dünyadərkinə sığınan ibtidai insan-hay sürüsünün quldur dəstələrinin qanlı-qadalı basqınlarının miqyası bütün mənalarda sərhədləri aşmışdır. 1918-1920-ci illərdə isə daha faciəvi qətliamlara səbəb olmuşdur.
(Ardı var)
Qismət Yunusoğlu
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
P.S. İblis/Şeytan xislətli hay kilsəsi Naxçıvan diyarının Ordubad nahiyəsinin Kələki kəndini-“Kaxakiki”, Cəhriçayı-“Caxuq”....adlandırır.
P.S.S. 1905-1907-ci illər qanlı-qadalı hadisələri qərəzli və məqsədli niyyətlə həm də “erməni” faciələrinin ünvanına həsr edən hədyan yazarlardan O.Ter-Martirosyan “1905-1907-ci illərdə Qafqazda erməni-türk münaqişəsi”, rus zabiti Q.E.Startsev “Qafqazın qanlı günləri” (1907, Sankt-Peterburq ş.) kitablarını... nəşr etdirmişlər.
