Naxçıvan bölgəsinin 1905-ci il soyqırımları...
XX əsrin əvvəllərində Qarabağın dağlıq hissəsində - Şuşa və Xankəndi nahiyələrində hay-daşnak quldurlarının xalqımıza yaşatdıqları soyqırım faciələrinin salnaməsi M.M.Nəvvabın (1881-1918) “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman qırğınları” kitabında hansı tarixi dəyər yükünü daşıyırsa, həmin illərdə Naxçıvan diyarında baş verən eyni olaylara həsr edilən M.S.Ordubadinin (1870-1952) “Qanlı sənələr (1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi)” əsəri də etno-milli unutqanlığımıza qarşı asılan “Domokl qılıncı”dır, “Bir parça Vətən fəryadnaməsi”dir...
1905-1906-cı illərdə tarixi Naxçıvan diyarında dinsiz hay kilsəsinin təşviqi ilə silahlı hay sürüsünün dağıdıcı fəaliyyəti coğrafi məkan etibarı ilə əsasən Şərur, Culfa, Şahbuz, Naxçıvan və Ordubad nahiyələri əhatə etmişdir. Onlar bu qədim diyarın torpağında şeytan yuvası olan hay kilsəsinin izini salmaq, bu sürünün barsız-bəhrəsiz, haram toxumunu səpmək, murdar nəfsləri və nəfəsləri ilə irfani-ruhani havasını çirkləndirmək, torpağının-suyunun bərəkətini çəkmək...niyyəti ilə yanaşı, həm də dinc, zəhmətsevər, imanlı, mömin sakinlərin doğma yurd-ocaqlarından qovulmasına, didərgin düşməsinə, kəndlərin oda qalanmasına rəvac verən əməllərinə zəmin yaratmaq niyyəti ilə qırğınları həyata keçirmiş və vəhşilikləri ucbatından bu fəlakətlər daha şiddətli tövrə gəlib çatmışdır.
XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan qəzasının (sahəsi 600 min kv.km, əhalisi 193 min nəfər) bu faciələrinə səbəb olan siyasi-hərbi amillər sırasında həm də Rusiya imperatoru II Nikolayın (1868-1918) erməni-qriqoriyan kilsəsinin əmlakının müsadirə edilməsi, mülkiyyətinin və idarəçiliyinin çar hakimiyyətinə (Daxili İşlər və Maarif nazirliyinə) verilməsi ilə bağlı imzaladığı 12 (25) iyun 1903-cü il tarixli Fərmanın da təsiri az olmamışdır. Belə ki, bu Fərmana qarşı Ü(İ)çmüəzzin kilsəsinin və hay sürüsünün baş keşişi I Mkrtiç-Xrimyanın (1820-1907) çağırış etdiyi silahlı müqavimət hərakatı, İstanbul və Qars yeparxiyasının hərbi-təchizat, silahlı qüvvə yardımı gücləndiyindən, siyasi-hərbi təmərgüzləşmə əsasən İrəvan və Naxçıvan qəzalarını əhatə etmiş və “Daşnakstyun” partiyasının silahlı quldur dəstələrinin qırğınlar törətməsi qaçılmaz xarakter almışdır... Çar Rusiyası həmin silahlı birləşmələrin hədəfini hakimiyyət və idarəetmə üsul-idarəsindən yayındırmaq üçün hay kilsəsini bölgənin kökənli Türk-Müsəlıman əhalisinə qarşı yönləndirməyə müvəffəq olmuşdur. Bu xüsusda Qafqaz canişini, qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkovun (1837-1916) II Nikolaya ünvanladığı məruzədə deyilirdi ki, “erməni” xalqının dini-ruhani təlimlərdən xəbəri, dini bilgiləri, dini dünyagörüşləri və təsəvvürləri belə yoxdur, onların dini xadimləri tarixi məsuliyyət daşıyır, dini təzyiq altında onlarda inqilabi oyanış yaradır..., yəni, onlardan siyasi-hərbi qüvvə kimi istifadə etməyin vaxtı çatmışdır.
Təbii ki, bu səbəbdən çar hakimiyyəti ilə hay kilsəsinin qarşılıqlı razılığına əsasən 1905-ci ildə Osmanlı Türkiyəsinı Van, İqdır, Qars vilayətlərində və Cənubi Azərbaycanın Urmiya-Salmas mahalında qərarlaşmış, silahlanmış hay-quldur dəstələrinin (A.Ozanyan başda olmaqla A.Boyacyan (1867-1915), A.Kazaryan (1866-1904), Xristofor Oqanyan (1864-1924), Murad Xrimyan-Sivaslı (1874-1918)...) himayəsi və təşviqi ilə edilən basqınlar Naxçıvan bölgəsini, eləcə də İrəvan mahalını əhatə etmişdir. Bundan sonra çar II Nikolayın 1 (14) avqust 1905-ci il tarixli Fərmanı ilə yenidən “erməni”-qriqoryan kilsəsinin fəaliyyəti bərpa edilmiş, onlara qarşı yürüdülən məhdudiyyətlər aradan qaldırılmışdır.
1905-ci ilin may ayının 5-də Naxçıvan qəzasının şəhər valisi, Kəngərlilər nəslindən olan Cəfərqulu xan Kərbəlayı xan oğlu Naxçıvanski (1859-1929, general Cəmşid Naxçıvanın (1895-1938) atası) çar Rusiyasının Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova vurduğu teleqramda Şərur nahiyəsinin Yuxarı və Aşağı Daşarx, Culfa nahiyəsinin Tumbul, Yarımca, Ordubad nahiyəsinin Aza, Aşağı Əylis... kəndlərinin haylardan ibarət qaçaq-quldur dəstələrinin ərazi üzrə yayıldıqlarını, yolları nəzarətə götürdüklərini və yerli-kökənli əhaliyə qarşı görünməmiş qətllərin törətdikləri üçün müvafiq təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi zəruriliyini bildirmiş və xahiş etmişdir. Silahlı hay-daşnak quldur dəstələrinə qəzanın ayrı-ayrı kəndlərində məskunlaşmış hay könüllüləri də qoşulduğundan qəzavü-qədərlər davamlı olaraq ağrılı-acılı və qəflətən, gecə vaxtları baş verirdi...
Haşiyə. Naxçıvan bölgəsində hay sürüsünün kütləvi yerləşdirilməsi XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq Osmanlı Türkiyəsinin Van vilayətinin və Cənubi Azərbaycanın Salmas əyalətinin kəndlərində yaşayanların hesabına olmuşdur. 1829-1832-cu illərdə Cənubi Azərbaycandan Naxçıvan vilayətinə 10 670, Ordubad dairəsinə 1340 hay köçürülüb (Rusiyanın Qafqaz üzrə hərbi canişini, qraf İ.F.Paskeviçin rəsmi məlumatına görə). Amerikalı tarixçi (hay mənşəli) C.Burnutyan qeyd edib ki,1747-1828-ci illərdə Naxçıvan xanlığının ümumi əhalisinin sayı 29463 nəfər olub, ondan 24485 nəfər (83%) yerli Türk-Müsəlmanlar, qalanları isə, yəni 5135 hay (17%) təşkil edib. 1897-ci ildə ilk dəfə olaraq Ümumrusiya üzrə əhalinin siyahıyaalınması keçirlmişdir, nəticəsinə görə Naxçıvan qəzası əhalisinin sayı 100 min 771 nəfər qeydə alınmışdır, o cümlədən, kökənli Türk-Azərbaycanlıların sayı 64,1 min nəfər (63,7%), haylar isə 34,7 min (34,4%) olmuşdur. 1896-cı ildə Naxçıvan şəhərinin 7433 nəfər əhalisinin 45412 nəfəri Azərbaycanlılar, 2376-sı haylar və 52 nəfəri rus idi.
Sonuncu məlumat barədə “Qafqaz təqvimi” toplusunun 1907-ci il nəşrində verilib...
Naxçıvan qəzasında hay-daşnak və rus-kazak dəstələrinin birləşmiş silahlı qüvvələri 1905-ci ildə ona görə güclənə bilmişlər ki, qəza ilə həmsərhəd olan Şərur-Dərələyəz və Zəngəzur qəzalarında da Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı amansız qətliamlar-soyqırım faciələri yaşadılırdı...
Hay kilsəsinin təşviq etdiyi bu qırğınları milli-dini səbəb kimi qiymətləndirən Qafqaz müsəlmanlarının V Şeyxülislamı Əbdüssəlam Axund Vəliməmməd oğlu Axundzadə (1843-1907) həmin ilin may ayının 15-də Naxçıvan şəhərinə gəlmiş, İrəvan, Şərur və Naxçıvan qaziləri, hay keşişi Karapet və şəhər valisi C.Naxçivanski ilə birlikdə Qaraxanbəyli, Tumbul, Qoşa-Dizə, Şıxmahmud, Qaracıq, Bulqan kəndlərində olmuş, hay kilsəsi (hay sürüsü) ilə barışığa nail olmaq üçün çağırışlar etmişlər. Hadisələrin təhlükəsizlik baxımından genişlənməsinin qarşısının alınması, hay-daşnak quldur dəstələrinin zərərsizləşdirilməsi məqsədi ilə həm də Qafqaz canişini tərfindən bölgəyə ezam edilən general-leytnant Maqsud Əlixan oğlu Əlixanov-Avarski (1846-1907) Şərur-Dərələyəz və İrəvan qəzalarına nisbətən Ordubad mahalında vəziyyətin ciddi olduğunu rəsmi məlumatında bildirmiş, bu halın qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər (hay-kazak dəstələrinin kəndlərdən geri çəkilməsi, qarət edilmiş əmlakın geri qaytarılması, ələ keçirilmiş atıcı silahların alınması, barışıq şərtlərinə əməl edilməsi...) görmüşdür. Bu barədə rus dilində çap edilən “Rus xəbərləri”, “Rus sözü”, “Bakı”, “Yeni icmal”... qəzetlərində xülasələr verilmişdir.
Lakin, bu hərbi-siyasi və ictimai-iqtisadi tələblər/tədbirlər hay kilsəsini təmin etmədiyi üçün M.Əlixanov-Avarski 1907-ci ilin 3 iyul günündə Gümrü şəhəri yaxınlığında hay-daşnak dəstələri tərəfindən faciəvi qətlə yetirilmişdir...
Zəngəzur qəzasında XIX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq cəmləşmiş, mövqeyi güclənmiş hay-daşnak silahlılarının həm təminatı, həm də canlı qüvvə baxımından təşkilatlanması güclü olduğundan Naxçıvan və Ordubad nahiyələrində qırğınlar daha da amansız olmuşdur.
1905-ci il faciələrinin tarixi səhifələrinə görə 1905-ci ilin məşum 5-6 may günlərində Cəhri kəndi mühasirəyə alınmış, kənd və Naxçıvan şəhəri top atəşlərinə tutulmuşdur, iyun ayının 17-də Züynəddin kəndinin, 20 nəfər dinc sakini, 5 iyulda Nursu kəndində 5 nəfər amansızlıqla öldürülmüşdür. Bu qanlı-qadalı ilin noyabr ayının ilk günlərində Naxçıvan şəhəri və Cəhri kəndində 80 nəfərə yaxın əhali qırğınların qurbanı olmuşdur.
Naxçıvan bölgəsində 1905-1906-cı illərin soyqırım olaylarının tarixi-xronoloji təsviri barədə Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivində saxlanılan “Müsəlman və ermənilər arasında silahlı toqquşma ilə bağlı hesabat məruzəsi”ndə göstərilir ki, 1905-ci il 27 oktyabrda qəzanın şimal-qərb hissəsini tutan Şərur-Dərələyəz qəzasının 6 “erməni” kəndinin 700 silahlısı qonşu Türk-Müsəlman kəndlərinə qəfləti basqınlar edərək 255 evi (təsərrüfatı) oda qalamış-külə döndərmiş, əmlak, mal-mülkü qarət etmiş, 60 nəfərə yaxın günahsızı hay xislətinə xas işgəncələrlə öldürmüşlər. Bu faciələr həm coğrafi ərazi, həm də tarixi baxımından təkrarlanmışdır (26-30 noyabr arası).
Bir cəhəti qeyd etmək olar ki, 1905-1906-cı illərdə İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Şirvan/Bakı... bölgələrində hay-daşnak və rus-kazak silahlılarının yerli, kökənli xalqlara qarşı törətdikləri soyqırım faciələrini fransız dilli “TAH”, “Maten”, “La Croix” qəzetləri dinsiz hay kilsəsinin şeytanlığına uyğun olaraq “Daşnakstyun” partiyasının tərənnümü, hay dəstələrinin “qəhrəmanlığı...ruhunda təhlil-təşviq etmişlər, tarix üzrə italiyalı professor Paskuale Villari (1827-1917) “Qafqazda od və qalxan arasında” əsərində Türk-Müsəlman soyqımı “sivilizasiyanın mübarizəsi” kimi qələmə alınmışdır.
Rus inqilabçılarından Q.V.Plexanov (1856-1918) və V.İ.Ulyanov/Lenin (1870-1924) isə bu partiyanı “erməni” burjuaziyasının əlaltısı” adlandırmışlar.
1905-ci ilin Naxçıvan faciələri 1906-cı ildə də eyni qaydada təkrarlanmışdır...
(Ardı var)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
R.S.Mürtəce hay kilsəsi Ordubad nahiyyə mərkəzini -“Ordvar/Qoxtn”, Əylis kəndini-“Aqulis”, Yaycı kəndini-“Edjin”, Kərki kəndini-“Tiqranaşen”, Qızılvəng kəndini-“Astapat”, Şahbuz nahiyəsini-“Şaxaponk”, Culfa nahiyəsini-“Erncak”...adlandırır.
