Uğurlu demoqrafiya siyasəti dinamik tərəqqinin əsasıdır...
Müasir dünyada demoqrafik inkişaf məsələləri getdikcə daha çox aktuallıq qazanır. Dünya əhalisinin sürətli artımı, resurs çatışmazlığı, miqrasiya proseslərinin kəskin artması planetdə həyat səviyyəsinə və keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir.
Bəzi ölkələrdə həddindən artıq demoqrafik artım, digərlərində isə əhalinin azalması qliobal miqyasda sosial təhlükəsizliyə müxtəlif təhdidlər yaradır. Alimlər çoxdan sübut ediblər ki, əhalinin sayı və dinamikası, demoqrafik vəziyyət təkcə sosial-iqtisadi deyil, həm də siyasi, ekoloji, etnomədəni və digər proseslərlə sıx bağlıdır. Eyni zamanda əhalinin sosial inkişaf üçün əhəmiyyəti əvəzsizdir.
Sosial-iqtisadi inkişafda demoqrafiya mühüm rol oynayır
Beləliklə, hər bir dövlətin sosial-iqtisadi inkişafında demoqrafik proseslərin rolu böyükdür və əhalinin artımının, yerləşməsinin, demoqrafik tərkibinin elmi cəhətdən öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əhali həm istehsal qüvvəsi, həm də istehlakçı kimi cəmiyyətin inkişafında həlledici rol oynayır. istənilən ölkədə sabit və səmərəli iqtisadiyyatın yaradılmasına yönəlmiş iqtisadi islahatların mərkəzində demoqrafik vəziyyət dayanır.
Azərbaycanda bu gün spesifik demoqrafik vəziyyət hökm sürür: bu, əhalinin artım tempinin, onun doğum sürətinin artması, ölüm nisbətinin azalması və eyni zamanda, əmək qabiliyyətli əhalinin sayının çoxalması ilə özünü göstərir. Hazırda Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət uzunmüddətli əhəmiyyət kəsb edən bir sıra müsbət tendensiyalarla sabitlik ilə xarakterizə olunur. Respublikada orta dərəcədə genişlənmiş təkrar istehsala malik artan əhali var ki, bu da bütün iqtisadi və sosial münasibətlərin transformasiya sisteminin təsiri və reproduktiv davranışın dəyişməsi ilə əlaqədardır. Lakin bəzi məqamlar da diqqətdə yayınmır. Məsələn, hal-hazırda, şəhər və kənd əhalisinin reproduktiv davranışında ən əhəmiyyətli fərqlər bütün yaş qruplarında şəhər qadınları arasında müşahidə olunan doğum nisbətlərinin aşağı olmasıdır. Müşahidə olunan məhsuldarlığın azalması ananın doğum zamanı orta yaş həddinin artması ilə müşayiət olunur. Demoqrafik inkişafın yeni tendensiyaları qadınların ailədə və cəmiyyətdə statusunun əsaslı şəkildə dəyişməsi, onların istehsal fəaliyyətinə cəlb edilməsi, əhalinin təhsil və mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə bağlıdır. Əhalinin təkrar istehsalında yeni meyllər cəmiyyətin yaş strukturuna faydalı təsir göstərir. Bu, xüsusilə əsas yaş qruplarının əhali nisbətinin dinamikasında nəzərə çarpır. Əhalinin ümumi tərkibində əmək qabiliyyətli əhalinin xüsusi çəkisi artır. Amma əhalinin yaş strukturunda dəyişikliklər təkcə demoqrafik deyil, həm də insanların həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir edən iqtisadi nəticələrə malikdir. Onlar ilk növbədə respublikanın əmək potensialının yüksəldilməsini təmin edirlər. Beynəlxalq standartlara görə, Azərbaycanda gənc əhali, uşaqların, yeniyetmələrin və gənclərin yüksək nisbəti var. Bununla belə, reproduktiv proseslərin yeni tendensiyaları əhalinin yaş strukturuna müəyyən təsir göstərir, onun formalaşması əhalinin təkrar istehsalının xüsusiyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. 2000-ci illərdə Azərbaycanda əldə edilmiş demoqrafik və iqtisadi artım arasında əlverişli tarazlıq müəyyən dərəcədə əhalinin yaş strukturunun yaxşılaşması ilə bağlı olub. Təbii ki, bu da müəyyən iqtisadi təsirlərini hiss etdirir. Əmək potensialı artır, iş qabiliyyətli əhalinin demoqrafik yükü azalır. Bu, iqtisadi artımın sürətləndirilməsi və həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün real ilkin şərtlərdən biridir. Müstəqil dövlətin yaradılması və iqtisadiyyatın bazar islahatı prosesində həm qlobal proseslər, həm də respublika daxilində baş verən sosial-iqtisadi və siyasi transformasiyalar hesabına Azərbaycan əhalisinin xarici miqrasiyasında mühüm dəyişikliklər baş verir. Təsir gücünə görə fərqlənən müxtəlif amillərin mürəkkəb bir-birinə qarışması miqrasiya vəziyyətində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olub. Bu gün artıq Azərbaycan əhalisi nisbətən aşağı miqrasiya hərəkətliliyi ilə xarakterizə olunur.
Azərbaycanda ailə milli adət-ənənələrin qoruyucusu, şəxsiyyətin formalaşması və cəmiyyətin sağlam həyat tərzinin əsasını təşkil edir
O da faktdır ki, insanın dəyər sistemində ailə ən önəmlidir. Son onilliklərdə bir çox ölkələr ailə institutunda sosial böhran mərhələsinə qədəm qoyub. Bunu ailənin reproduktiv funksiyasının zəifləməsi, doğum səviyyəsinin kəskin azalması, subay insanlarının sayının artması, ailə və nikah münasibətlərinin qeyri-sabitliyi, tək valideynli ailələrin sayının və nisbətinin artması da təsdiq edir. Nəticədə ailə dəyərlərinə, qohumluq əlaqələrinə əsaslanan ənənəvi ailə, nikah və valideyn münasibətləri məhv olur. Amma Azərbaycanda ailə ən mühüm həyat dəyəri, milli adət-ənənələrin qoruyucusu, şəxsiyyətin formalaşması və cəmiyyətin sağlam həyat tərzinin əsası olmaqda davam edir. Araşdırmalara görə, burada ailənin və uşaqların dəyəri maddi rifahdan və ya digər həyat atributlarından daha yüksəkdir.
Lakin bir sıra problemlər də qeyd edilməlidir. Məsələn, rəsmi qadağalara və onun qarşısının alınması üçün görülən tədbirlərə baxmayaraq, erkən nikah problemi regionlarda aktual olaraq qalır. Erkən nikah problemi qlobal xarakter daşıyır. BMT ekspertlərinin hesablamalarına görə, müasir dünyada hər üçüncü gənc evli qadın 18 yaşına çatmamış ailə qurub. Azərbaycanda erkən nikahlar daha çox köhnə adət və ənənələrinin güclü olduğu kənd yerləri üçün xarakterikdir. Bir tərəfdən erkən nikahları mövcud ənənələr, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatda və sosial həyatda bazar transformasiyalarından irəli gələn müasir həyatın yeni reallıqları müəyyən edir. Orta gəlirli ailələrdə maddi mülahizələr tez-tez erkən nikah üçün əhəmiyyətli motivasiya olur. Müvafiq olaraq, bölgələrdə ən gənc qızlar arasında doğum nisbəti artır. Erkən nikah problemi əsasən qızlara aiddir. Həm dünyada, həm də Azərbaycanda yetkinlik yaşına çatmayanlarla evlənən oğlanların sayı cüzidir. Bununla yanaşı, ailə-nikah münasibətlərinin inkişafında xoşagəlməz tendensiya boşanmaların artmasıdır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, ötən il Azərbaycanda 49 549 nikah, 19 761 boşanma halları qeydə alınıb. 2022-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əhalinin hər 1000 nəfərinə nikahların sayı azalaraq 6,2-dən 5,3-ə düşüb. Boşanmaların sayı isə 1,6-dan 2,1-ə qədər artıb. Boşanmalar əsasən böyük şəhərlərdə və xüsusilə Bakı şəhərində geniş miqyasda baş verir. Hər il paytaxt əhalisinin boşanma səviyyəsi respublika üzrə orta səviyyəni xeyli üstələyir. Bundan başqa, boşanmaların yarıdan çoxu uşaqlı ailələrdə baş verir. Düzdür, boşanmaların sayına görə Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələri ilə müqayisədə yaxşıdır. Bununla belə, bir çox ölkələrin təcrübəsinə əsasən, boşanmaların sayının artması sabit tendensiyaya çevrilir. Bunun Azərbaycana sirayət etməsinin qaşıs alınmalıdır. İndilikdə Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət nisbətən əlverişli qalmaqda davam edir. Respublikanın müasir demoqrafik inkişafı qlobal qanunauyğunluqlara uyğun baş verir. Mövcud problemlər fəlakətli xarakter daşımır və demoqrafik proseslərin daha effektiv idarə olunmasını təmin etməklə aradan qaldırıla bilər.
Samirə SƏFƏROVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
