İran-Pakistan döyüşü: Niyə alovlanıb və nə vaxt bitəcək?

Son günlər İran İslam Respublikası ilə Pakistan İslam Respublikası arasında ciddi hərbi-siyasi gərginlik yaşanır.

Qeyd edək ki, yanvarın 16-da İran İslam İnqılabı Keşikçilər Korpusu Pakistanın cənub-şərq ərazilərinə raket hücumları edib. İran KİV-ləri xəbər verir ki, SEPAH əsasən İran sərhədinə yaxın olan və ölkəyə sızmağa cəhd edən “Ceyş əl-Ədl” terror təşkilatının mövqelərinə zərbələr endirib. 

Əlbəttə ki, SEPAH-ın hücumları Pakistan İslam Respublikası tərəfindən qəzəblə qarşılandı və rəsmi İslamabad açıq şəkildə bəyan etdi ki, Tehranın bu hərəkəti Pakistanın ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə hörmətsizlikdir. 

İraqdan fərqli olaraq Pakistan buna qarşı cavab olaraq İranın Bəlucistan və Sistan əyalətində Bəlucistan Azadlıq Ordusu və Bəluc Azadlıq Cəbhəsinin mövqelərinə raket zərbərləri endirib. Bundan sonra rəsmi İslamabad bir daha Tehrana xəbərdarlıq etdi ki, İran növbəti dəfə Pakistanın suveren hüquqlarını pozmağa cəhd edərsə, Pakistan daha da ciddi adevkat addımlar atacaq.  Hər iki ölkə bir-birini təhlükəsizliyinə təhdid edən terror təşkilatlarını himayə etməkdə ittiham edirlər.

Kimdir bu “Ceyş əl-Ədl” və Bəlucistan Azadlıq Ordusu? İranın cənub-şərq ərazilərində, əsasəndə Bəlucistan və Sistan əyalətində fəaliyyət göstərən “Ceyş əl-Ədl” sünni təriqətinə mənsub və separatçı bəluclardan ibarət olan hərbi qruplaşmadır. Tehranın terror təşkilatları siyahısına daxil edilən “Ceyş əl-Ədl” 2012-ci ildə tərkisilah olunmuş radikal sünni silahlı qruplaşma olan  “Cundullah” -ın üzvləri tərəfindən əsası qoyulub. Bu qruplaşmanın rəhbərləri açıq-aşkar bəyan edirlər ki, onlar müstəqil Bəlucistan dövləti və bəlucların azadlığı uğrunda mübarizə aparırlar. Bundan başqa, silahlı qruplaşmanın İranda sünni bəluc separatçılarından ibarət olan “Ənsurullah əl-Furqan” ilə müəyyən təmasları var. 

2012-ci ildən bu yana həm “Ceyş əl-Ədl”, həm də “Ənsurullah əl-Furqan” İranda polis və təhlükəsizlik qüvvələrinə, milli ordunun və SEPAH-ın heyətinə və postlarına saysız-hesabsız terror hücumları təşkil edib. İran İslam Respublikasının kəşfiyyat orqanlarının, o cümlədən SEPAH-ın təhlükəsizlik konsepsiyasında “Ceyş əl-Ədl” və “Ənsurullah əl-Furqan” -na qarşı mübarizə və bu terror təşkilatların aradan qaldırılması əsas prioritetlərdən biri hesab olunur. 

Bəlucistan Azadlıq Ordusu, eləcə də Bəluc Azadlıq Cəbhəsinə gəlincə, hər iki silahlı qruplaşmanın hədəfində əsasən Pakistan durur. 2000-ci ildə əsası qoyulan Bəlucistan Azadlıq Ordusu, 2004-ci ildə yenidən bərpa olunan Bəluc Azadlıq Cəbhəsi Pakistanın Bəlucistan əyalətində etnik bəluclar arasında separatçılığı təbliğ edir və Pakistanın Silahlı Qüvvələrinə terror hücumları təşkil edib, eyni zamanda ölkədə bir sıra dövlət qurumları və təhsil müəssisələrində terror aktları törədib. Məhz buna görə də hər iki silahlı qruplaşma Pakistan tərəfindən terror təşkilatı elan edilib. 

İrandakı “Ceyş əl-Ədl” və “Ənrullah əl-Furqan” kimi Bəlucistan Azadlıq Ordusu və Bəluc Azadlıq Cəbhəsi də müstəqil Bəlucistan dövlət uğrunda mübarizə apardıqlarını bəyan edirlər. Onu da əlavə edim ki, Bəluc Azadlıq Cəbhəsi, həmçinin İranın Sistan və Bəlucistan əyalətində separatçılığa dəstək göstərir. Bəluc problemi hər iki ölkə üçün ciddi problemə çevrilib “Ceyş əl-Ədl”, “Ənrullah əl-Furqan”, Bəlucistan Azadlıq Ordusu və Bəluc Azadlıq Cəbhəsi – bütün bu təşkilatların hədəfləri ümumi bir nöqtəyə toxunduğundan, bəluc separatizmin həm Pakistan, həm də İran üçün ciddi problemə çevrildiyini görürük. Pakistan və İranın cənub-şərq ərazilərində etnik bəluclar kompakt şəkildə məskunlaşıblar. 

Son statistik rəqəmlərə görə, Pakistanda 6.86 milyon, İranda 2 milyon və Əfqanıstanda isə 500 – 600 min arası bəluc yaşayır. Onu da nəzərə alaq ki, Pakistanda və İranda bəlucların məskunlaşdığı ərazilər ən kasıb, yoxsul, iqtisadi cəhətdən az inkişaf edən və məhsuldarlıq baxımından əlverişsiz bölgələr hesab olunur. İnsan hüquqları təşkilatlarının məlumatlarına görə, həm İranda, həm də Pakistanda etnik bəlucların siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqları ciddi şəkildə pozulur və bəlucların hüquqları uğrunda mübarizə aparan siyasi fəallar repressiyalara məruz qalırlar. Onlar siyasi və mədəni hüquqların pozulması, yoxsulluq və kasıblığı hər iki ölkədə bəluc separatizmini alovlandıran əsas amillər hesab edirlər. İstər “soyuq müharibə”, istərsə də postmüharibə dövründə Pakistanda və İranda bəluc separatizmi ciddi, ağır fəsadlarla nəticələnib. 

İndiki dövrdə də bəluc separatçıları müxtəlif təşkilatların adı altında Pakistan və İranın ərazi bütövlüyünə, suverenliyinə və təhlükəsizliyinə ciddi təhdidlər törətməkdə davam edilər. Bu baxımdan İslamabad və Tehran separatizm və terrorizmlə bağlı eyni baxışları bölüşür. Lakin görürük ki, Pakistan və İran separatizm və terrorçuluğa qarşı birgə mübarizə aparmaq əvəzinə, bu iki məsələdə bir-birini ittiham edir. 

Tehran bəyan edir ki, Pakistan “Ceyş əl-Ədl” terror təşkilatının öz ərazisində mövqelər qurmasına və İranın daxil ərazilərinə sızmasına şərait yaradır. İslamabad isə öz növbəsində İranı öz ərazisində Bəlucistan Azadlıq Ordusu və Bəluc Azadlıq Cəbhəsinin fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratmaqda və hər iki təşkilatı Pakistana qarşı istifadədə ittiham edir. Bu qarşılıqlı ittihamlar uzun müddət ki, davam edir. 

Xüsusi əsaslarla sübut olunmasa da, İran Pakistana, Pakistan da İrana qarşı bəluc faktorundan istifadə edə bilər. Bildiyimiz kimi, Pakistan və İran Avrasiya regionunda hərbi-siyasi və iqtisadi cəhətdən özünə məxsus potensiala malik olan güc mərkəzləridir. Xüsusilə, qeyd etmək lazımdır ki, nüvə silahına və uzaqmənzilli ballistik raketlərə malik olan Pakistanın, nüvə silahına nail olmağa çalışan İranın təhlükəsizlik strategiyasında cənub-şərqi Asiyada, xüsusilə Əfqanıstanda və Ərəb dənizində sülh, sabitlik və təhlükəsizliyin təmin olunması ilə bağlı məsələlər hər zaman xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu səbəbdən vaxtaşırı Pakistan və İranın dövlət rəsmiləri arasında Əfqanıstanda, habelə Mərkəzi Asiyada vəziyyətin sabitləşməsi, təhlükələrin qarşısının alınması barədə ikitərəfli danışıqlar aparılıb. Bu baxımdan, regionun iki güclü dövləti olan Pakistan və İran bir-birinə qarşı ittihamları bir kənara qoyub bəluc separatizminə qarşı mübarizədə və terror təşkilatlarının tamamilə sıradan çıxarılmasında birgə əməkdaşlıq edə bilərlər. Təbii ki, bu, hər iki güc mərkəzinin iradəsi, istəyi və rasional siyasətindən asılı olacaq. Hər iki ölkə Çin və Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, yaxud ikitərəfli qaydada danışıqlar aparıb bu məsələ üzrə ortaq razılaşmaya gələ bilər. Bəluc probleminin yeganə həll yolu diplomatiyadan keçir. İslamabad və Tehranın separatizm və terrorizmə qarşı birgə mübarizəsi təkcə iki ölkə arasında etimadı möhkəmləndirməyəcək, həmçinin Çin-Pakistan-İran iqtisadi koridorunun inkişafına yol açacaq. 

Yunis Abdullayev