Xəzər limanlarında gəmilərə təhlükə - işləmək çətinləşir...
Məlum olduğu kimi, Xəzəryanı ölkələr üçün son illərin ən aktual problemlərindən biri də dənizin səviyyəsinin aşağı enməsidir. Bu problem Türkmənistan, İran və Qazaxıstnda özünü getdikcə daha kəskin formada büruzə verməyə başlayıb.
Məsələn, Türkmənsitanda əvvəllər Türkmənbaşıdan Xəzər şəhərinə gəmi ilə getmək mümkün olduğu halda, indi artıq mümkün deyil. Dünyanın ən böyük qapalı dənizi olan Xəzərdəki bu marşrut suyun azalmasına görə artıq istifadə oluna bilmir. Dənizdə ciddi lillənmə, yəni dəniz dibində çöküntü toplanması çox olduğundan, su çəkilditindən bu marşrut bir ildir ki, ləğv edilib. Burada qeyd edək ki, Avropa ilə Asiyanı bir-birindən ayıran 371 min kvadrat kilometrlik Xəzər dənizi Almaniyadan böyükdür. Lakin onun Almaniyadan əhəmiyyətli bir fərqi var: səthi hər il azalır. Bunun səbəbləri haqqında çox az araşdırma aparılıb. Buna görə də mütəxəssislərin fərqli nəzəriyyələri var. Ancaq səbəb nə olursa olsun, onlar iqlim dəyişikliyinin mövcud vəziyyəti daha da pisləşdirdiyi ilə razılaşırlar. Xəzər şəhərinin peyk görüntüləri dənizin 800 metr geri çəkildiyini göstərir. Ona görə də dənizdəki bir ada getdikcə quruya birləşir. Türkmən alimi Nəzər Mouradov deyir ki, dəniz səviyyəsinin dəyişməsi dənizin dibinə təsir edən tektonik hərəkətlər və seysmik fəaliyyətlər nəticəsində baş verir. O bildirir ki, Xəzərdə suyun səviyyəsi 1930-1980-ci illərdə çəkilib, sonra yenidən artıb. Digər tərəfdən, o, iqlim dəyişikliyinə də diqqət çəkir: “Ancaq bu dəyişikliyin iqlimlə bağlı səbəbləri də var: dəniz səviyyəsi çayların axınından asılıdır və çayların axını azalır. Yağışın miqdarı azaldıqca, buxarlanma sürəti artır”. Mərkəzi Asiya iqlim dəyişikliyindən çox təsirlənir. Bu bölgə iyirminci əsrin ən böyük ekoloji fəlakətlərindən biri olan Aral dənizinin qurumasının təsirini hələ də hiss edir. Türkmənistanın ən böyük sahil şəhəri Türkmənbaşıda dəniz qarşısıalınmaz şəkildə çəkilir. Xəzərdə mütəmadi üzən 35 yaşlı şəhər sakini Liyudmila Essenova BBC-yə açıqlamasında maraqlı bir məqama diqqət edir: “Keçən yay dənizə girəndə su çiyinlərimə qədər idi, sonra belimdən oldu, bu il dizdən aşağıdır”. Essenova indi üzə bilmək üçün dənizdə bir xeyli yeriyərək irəli getməlidir. Ancaq lillənmə də ciddi problemlər yaradır. Ən əsas da iqtisadi problemlər. Lillənmə Xəzər sahilindəki infrastruktura təsir etsə də, Mərkəzi Asiyanın ən böyük limanı olan və Avropa ilə Asiya arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən Türkmənbaşı da bundan əziyyət çəkir.
Son vaxtlarda Türkmənistanın və Xəzər dənizinin kommersiya əhəmiyyətini artıran iki hadisə baş verib. Bunlardan biri Rusiyanın Ukraynada başlatdığı müharibədir. Rusiyanın Ukraynaya hücumundan sonra Avropa İttifaqı ölkələri təbii qaz ehtiyatlarını şaxələndirmək üçün müxtəlif yollar axtararkən gözlərini Azərbaycan və Türkmənistana dikiblər. İkinci hadisə Qarabağ münaqişəsinin həlli oldu. Gələn ilin əvvəlində Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanması gözlənilən sülh sazişindən sonra Türkmənistanın təbii qazı Zəngəzur dəhlizi ilə Türkiyə və Avropa İttifaqına ötürülə bilər. Bunlar fonunda Xəzərə diqqət daha da artır. Vəziyyət o qədər ciddidir ki, adətən, qapalılığı və problemlər haqqında danışmamaları ilə məşhur olan Türkmənistan idarəçiləri bu məsələ ilə bağlı açıqlama verməyə ehtiyac duyurlar. Karbohidrogenlərlə zəngin və avtoritar bir hakimiyyətə sahib olan Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredov qeyd edir: “Son 25 ildə Xəzər dənizi 2 metr azalıb. Bu, nəinki narahatlıq yaradır, ondan da pisdir”. Meredov hesab edir ki, problemin böyüklüyünə görə sahilyanı ölkələr əməkdaşlıq etməlidir: “Xəzər dənizinin çəkilməsi bizim daha çox diqqət yetirməli olduğumuz ən ciddi problemdir”. Sahilyanı ölkələr arasında əməkdaşlıq hələ başlanğıc mərhələsindədir. Onlar Xəzər dənizinin statusu ilə bağlı 20 ildən artıq çəkən müzakirələrdən sonra, nəhayət 2018-ci ildə razılığa gəliblər. Suyun səviyyəsinin azalması və temperaturun artması Xəzər dənizində, xüsusilə suitilərin həyatına da təsir edir.Xəzər və Aral regionda quraqlıqdan əziyyət çəkən yeganə su hövzəsi deyil. İranda Urmiyə və Aydar göllərində də suyun səviyyəsi azalır. Hesablamalar göstərir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi son 5 il ərzində 69 sm, son 10 ildə isə 114 sm aşağı enib. Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri sahilboyu zonaların vəziyyətinə və iqtisadiyyatın dənizlə bağlı olan bir sıra sahələrinə - balıqçılıq, dəniz nəqliyyatı, limanların fəaliyyəti, tikinti kimi müxtəlif sektorlara, eləcə də sahil zonasında yaşayan əhaliyə təsir göstərir. Bu günlərdə isə Dünya Bankı Xəzərin səviyyəsinin azalması ilə bağlı həyəcan təbili çalıb. Qurum bildirir ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi tendensiyası 2023-cü ildən sonra da davam edərsə, o zaman limanların, xüsusilə Aktau və Ələt limanlarının ötürücülük gücü təhlükə altında olacaq. Məlumatda qeyd olunur ki, hazırda dənizdə suyun səviyyəsinin xüsusilə aşağı olması limanlara yaxınlaşmada naviqasiya və yanalma məntəqələrində gəmilərin istismarı ilə bağlı problemləri artırır. Hesabatda vurğulanır ki, Xəzər dənizində bir çox gəmilər artıq tam gücü ilə işləyə bilmir.
Samirə SƏFƏROVA
