Elm sahəsində rüşvət hallarının olmasının obyektiv və subyektiv səbəbləri - Məhərrəm ZÜLFÜQARLI yazır...
Azərbaycanda elm sahəsində proteksiyanın, qohumbazlığın, yerlibazlığın və rüşvətin olması ilə bağlı çox yazılıb. Fikrimizcə bu xoşagəlməz halların aradan qaldırılması üçün onları doğuran səbəblər aradan qaldırılmalıdır. Bəs bu səbəblər hansılardır?
Bu yazımızda biz konkret olaraq bu səbəbləri təhlil edərək, vəziyyətdən çıxış yollarını göstərməyə çalışacağıq. Elm sahəsində rüşvətin olmasının səbəblərini şərti olaraq iki yerə, obyektiv və subyektiv hissəyə ayırmaq fikrimizcə daha düzgün olar.
Obyektiv səbəblərə - elm sahəsində dövlət tərəfindən əvəzi ödənilməyən, yəni əmək haqqı nəzərdə tutulmayan işləri göstərmək olar. Bunlar aşağıdakılardır:
- Dissertasiyaların kafedralarda müzakirəsi zamanı dissertasiyanı oxuyub, rəy verən mütəxəssislərə əmək haqqının nəzərdə tutulmaması;
- Dissertasiyaların müdafiə şurasına təqdim olunması üçün keçirilən seminarların sədrləri və üzvlərinə əmək haqqının nəzərdə tutulmaması;
- Müdafiə Şurasının sədrinə, elmi katibinə və üzvlərinə əmək haqqının nəzərdə tutulmaması;
- Ali Attestasiya Komissiyasının nəzdində olan ekspert komissiyası üzvlərinə müzakirələrin keçirildiyi iclaslarda iştiraka görə əmək haqqının nəzərdə tutulmaması. Burada son vaxtlar dissertasiyanı oxuyub, rəy verən üzvlərə çüzi əmək haqqın verilir ki, bu da komisiyya üzvlərini qane etmir;
Azərbaycanda hələ də görülən işə görə əmək haqqının nəzərdə tutulmamasını fikrimizcə sovet dövrünün xoşa gəlməyən qalığı hesab etmək olar. İndi də rayon və şəhərlərdə insanların sovet dövrünə xas iməciliklərə çıxarılaraq pulsuz işlədilməsi də “kommunist iməciliklərinin” davam etdiyini sübut edir. XXI əsrdə insanların özləri üçün deyil, cəmiyyət üçün (sovet dövründə buna “mücərrəd kommunizm cəmiyyətində yaşayacaq insanlar üçün” deyirdilər) əvəzi ödənilmədən çalışmağa məcbur edilməsi bəzi məmurların hansı səviyyədə olduğunun göstərir. Əslində “cəmiyyət üçün” adıyla insanların işlədilməsindən əldə olunan vəsaitlərin məmurların dolayı yolla mənimsəməsi də heç kimə sirr deyil. Bu halın digər sahələrlə yanaşı elmdə də hələ qalması heç bir məntiqə sığmır.
Fikrimizcə görülən işə görə əmək haqqının ödənilməməsi neqatif hallar, o cümlədən rüşvət halları üçün münbit şərait yaradır. 250-300 səhifəlik dissertanı oxuyub, rəy verən şəxsin gördüyü işin haqqı dövlət tərəfindən ödənilmədiyindən bunu dolayı yolla iddiaçıdan almağa çalışır ki, bunun da cinayət məcəlləsində adı rüşvətdir. Bu hal dissertasiyanın ilkin müzakirəsində, Seminar və Müdafiə Şurasının iclaslarında təkrar olunur. Nəticədə öz gücünə, rüşvətsiz müdafiə etmək istəyən iddiaçılar süni maneələr, çətinliklərlə üzləşir, rüşvətlə müdafiə olunan dissertasiyaların keyfiyyəti isə aşağı olur. Bundan da Azərbaycan elmi itirir. Hətta bəzi müdafiə şuralarında əmək haqqı olmadığına görə üzvlərin iclaslara gəlməsi müşkülə çevrilir. İddiaçılar onların iclasa gəlməsi, kvorumun olması üçün aftereferatı onlara təqdim edərkən onlardan iclasa gəlməyi xahiş edərkən, rüşvət də verməyə məcbur olurlar.
Bu acınacaqlı vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün dövlət yuxarıda qeyd etdiyimiz işlər üçün normal əmək haqqı ayırmalıdır.
Subyektiv səbəblərə - doktorantlara elmi rəhbərlərin, elmi məsləhətçilərin, opponentlərin təyin edilməsində olan neqatif halları aid etmək olar. Başqa sahədə olan korrupsioner məmurlar qohumbazlıq, yerlibazlıq vasitəsilə bunu həyata keçirdiyi kimi, elm sahəsindəki səlahiyyətli şəxslər də eyni metodlardan istifadə edirlər. Bura rüşvətlə elmi dərəcə və elmi adlar almış şəxslərin məsələyə özlərinə xas baxışlarının olmasını, əliəyri, acgöz insanların rüşvətsiz iş görə bilməmələrini də daxil etmək olar.
- Doktorantların elmi rəhbərləri üçün ildə 50 saat ayrılır. Bununla da elmi dərəcəsindən asılı olaraq bir qədər fərqli şəkildə elmi rəhbərlərə əmək haqqı verilir. Buna görə də bu işdə səlahiyyətli şəxslər ciddi-cəhdlə çalışırlar ki, elmi rəhbər ya özü və ya da ona yaxın olan adamlar olsun.
Bu yaxınlarda məlum olub ki, AMEA-nın institutlarından birinin sabiq direktoru uzun illər qəbul olunan doktorantların əksəriyyətinə rəhbərliyi özünə götürüb. Halbuki elmlər doktorlarına 5 doktorantdan artıq rəhbərlik etməyin qadağan olduğunu həmin şəxs bilməmiş deyildi. Öz səlahiyyətindən sui-istifadə edən bu şəxsin hazırda rəhbərlik etdiyi, lakin hələ müdafiə etməmiş 50-dən artqıq doktorantın olduğunun üzə çıxması vəzifəli şəxslərin elmin inkişafına kömək etmək əvəzinə ona arxadan necə zərbə vurduğunu əyani şəkildə göstərir. Bu 50-dən artıq doktoranta rəhbərlik başqa alimlərə həvalə olunsa idi, yəqin ki, çoxları artıq müdafiə edib elmi dərəcə almışdı. Fikrimcə bu cür neqatif hallar araşdırılmalı, səlahiyyətlərindən sui-istifadə edərək, qanunu pozaraq çoxlu sayda doktoranta rəhbərliyi mənimsəmiş şəxslərin aldıqları pullar dövlətə geri qaytarılmalıdır.
Hazırda bir sıra ali məktəblərdə elmlər doktoru, professorlar ola – ola doktorantlara vəzifəsi olan fəlsəfə doktorlarının elmi rəhbər təyin edilməsi kütləvi hal alması da elmin inkişafına yaradılan problemlərdəndir.
- Opponentlərə əvvəllər əmək haqqı verilmirdi. Son illər iddiaçıların işlədiyi müəssisələr gec də olsa bu işə görə 250 manata qədər əmək haqqı ödəyir. Bəziləri bunu çox az hesab etsələr də, bəziləri buna görə də opponent kimi öz yaxınlarının təyin olmasına çalışırlar. Səaliyyətli vəzifəsi olmayan elmlər doktorları, professorlar burada da kənarda qalırlar. Vəzifəli şəxslərin opponentlərin təyin olunmasına bu cür yanaşmasından zərbə yenə də elmə dəyir.
Bəs vəziyyətdən çıxış yolu nədir? Vəziyyətdən çıxış yolu üçün fikrimizcə təcili olaraq aşağıdakı işlərin görülməsinə ehtiyac var:
- Alimlərin yuxarıda qeyd etdiyimiz əvəzi ödənilməyən əməyinin əvəzi dövlət tərəfindən yüksək səviyyədə ödənilməlidir. Bunu fəaliyyəti tənqid olunan “Elm Fondu”na ayrılan vəsaitin bir hissəsini kəsərək bu sahəyə yönəltməklə də etmək mümkündür. Lakin bu da son nəticədə dövlət vəsaiti hesabına maliyələşməyə gətirib çıxarır.
- Alimlərin əvəzi ödənilməyən əməyinin əvəzi dövlət tərəfindən yüksək səviyyədə ödənilmədiyi halda beynəlxalq təcrübəyə istinad edərək, alternativ yollar axtarılmalıdır. Bunlar da fikrimizcə aşağıdakılar ola bilər:
1. Müxtəlif xeyriyyə fondlarından ayrılan qrantlar, ianələr vasitəsilə;
2. İddiaçının işlədiyi müəssisənin hesabına ödənilən vəsitlə;
3. İddiaçının öz hesabına qanuni şəkildə ödənilən vəsaitlə. Belə olduğu halda iddiaçıların əmək haqqının artırılması məsələsinə da baxılmalı və onların əmək haqları artırılmalıdır. Burada məsələyə dövlət himayəsi baxımından deyil, özəl sektorun fəlsəfəsindən yanaşma özünü göstərir.
Bu təklif bir qədər etirazla qarşılana bilər. Lakin bu gün iddiaçı öz hesabına yüksək retinqli beynəlxalq jurnallarda məqalələr dərc etdirirsə, kitablar, monoqrafiyalar nəşr etdirirsə, məcburiyyət ucbatından bu təklifə də baxmaq olar. Necə ki, özəl tibbi klinikalara vətəndaşlar müraciət edərkən vəsait ödəyib həkimin əməyinin əvəzini verirsə, burada da iddiaçı ödədiyi vəsaitlə alimlərin əvəzi ödənilməyən əməyinin əvəzini qanuni şəkildə ödəyə bilər.
Fikrimizcə bu elmdə şəffaflığı təmin edər və elmin keyfiyyətini də artırar. İddiaçıdan rüşvət alan şəxs dissertasiyanın yararsız, keyfiyyətsiz olmasına baxmayraq ona müsbət rəy verməyə məcburdur. Buna onu etdiyi cinayət məcbur edir. Lakin ödəniş qanuni, şəfaf olarsa elmi işə obyektiv rəy vermək üçün münbit şərait yaranar, alimlər də öz əməklərinin əvəzini halal şəkildə alarlar.
Yekun olaraq qeyd edək ki, hazırda elmdə olan problemləri aradan qaldırmaq üçün ciddi islahatlara ehtiyac var. Məhz ciddi islahatlar yolu ilə yuxarıda qeyd etdiyimiz neqativ halları və elmin inkişafına mane olan obyektiv və subyektiv səbəbləri aradan qaldırmaq mümkündür.
MƏHƏRRƏM ZÜLFÜQARLI
Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti,
“İctimai fənlər” kafedrası, t.ü.e.d, professor
[email protected]
