Qara-Qum və Fərqanə vadilərinin qanlı olayları... XX əsrin əvvəllərində...

Xəzər dənizinin aşırı bölgəsində Türküstan diyarına qarşı XIX əsrin I yarısından (1840-cı ildən) başlayan Rusiya dövlətinin işğalçılıq və müstəmləkə siyasəti 1920-1930-cu illərin ortalarınadək davam etmişdir. Diyarın kökənli Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı bu qanlı qirğın və qətliamların coğrafi məkanları sırasında Türküstan, o cümlədən ,Türkmənistan hüdudlarını tutan Qara-Qum və Fərqanə vadiləri soyqırım faciələrinin mərkəzi olmuşdur. Təbii ki, bu amansız qətliamları törədənlər sırasında dinsiz hay kilsəsi və hay-daşnak quldur dəstələrinin üzvləri az olmamışdır...

Türküstan diyarı (Alaş-Orda düzənliyi-çölləri də daxil olmaqla) qəbilə-tayfa İttifaqı timsalında Türkdilli xalqların sayca zəngin ərazisi olmaqla yanaşı, Türk-Müsəlman dünyasının minilliklərlə tarixə bağlı olan dini-fəlsəfi və dünyəvi təkamül mərhələsini də özündə yaşatmışdır. Bölgənin qədim Buxara şəhəri (diyarın “Məkkə”si) isə əski sivilizasiya və dini mərkəzi kimi, eləsə də, dünyəvi elmlərin inkişafında Türk dövlət quruculuğu ənənələrinin yaranması tarixində milli-mədəni təməl dəyərlərinin qorunub saxlanılmasında mühüm mərkəz rolunu oynamışdır.

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Türküstan diyarını (mərkəzi Daşkənd şəhəri) bütünlüklə işğal etmiş çar Rusiyası Türk dünyasının kökənli coğrafi-demoqrafik, milli-etnogenetik, tarixi-mədəni, sakral-fəlsəfi…irs zənginliyini məhv etmək, zəiflətmək və davamlı/dayanıqlı yabançı assimlyativ təsirlərə məruz qoymaq məqsədi ilə bölgəyə  siyasi-hərbi və iqtisadi-ticari müdaxilə üçün iki  istiqaməti seçmişdir: 

- Aral/Ural çayı hövzəsindən-Alaş-Orda bölgəsindən (müasir Qazaxıstan ərazilərindən, bu ərazilər 1840-cı ildə işğal edilmişdir)) və Turqay/Türkyolu bərzəxindən keçməklə şimaldan silahlı rus-kazak dəstələri-əhalisinin yerləşdirilməsi;

- Xəzəraşırı ərazilərə (Özbəkistanın cənub-qərb və Türkmənistan vadilərinə XIX əsrin II yarısından Cənubi Azərbaycandan və Osmanlı Türkiyəsindən Azərbaycana köçürülən hay sürüsünün məskunlaşdırılması (bu istiqamət həm də ona görə əlverişli idi ki, Cənubi Azərbaycandan, Səfidrud və Təcən çayları hövzəsindən, Xorasan və Məşhəd şəhərlərindən Türkmənistan diyarına keçmək daha asan idi); 

Xəzər dənizini keçməklə və Cənubi Azərbaycan ərazisindən Türkmənistana daxil olan hay sürüsü ilə şimaldan, xüsusilə Alaş-Orda nahiyələrindən Türküstan diyarına keçən rus-kazak birləşmələri ümumi məqsəd naminə çalışmışlar:

- Türküstan diyarının zəngin təbii ehtiyatlarını və milli sərvətlərini ələ keçirmək;

- kökənli Türk-Müsəlman əhalisinin müstəmləkə şəraitində idarəedilməsini təmin etmək;

- yerli idarəetmə sisteminə hakim olmaq;

- milli, mədəni, siyasi, iqtisadi “soyqırım” siyasətini gücləndirmək;

- iqtisadi-ticarət bazarlarında təməl prinsiplərinə yiyələnmək; 

- siyasi, hərbi və iqtisadi baxımdan regional güc strukturlarını formalaşdırmaq;  

Haşiyə. Türküstan cəbhəsnin diviziya komandiri Y.A.Melkumyanla (1885-1962) bir “səngərdə döyüşən” F.İ.Kolesovun (1891-1940, 1917-1918-ci illərdə Türküstan MSSR Xalq Komissarları Şurasının sədri)  çıxışından - “…Müsəlmanları hakimiyyətin idarəetmə sisteminə buraxılması mümkün deyil…onlar heç bir proletar təşkilatına daxil deyillər…” (1917-ci ildən sonra hay-daşnak ünsürlərinin “bolşeviklər” sırasına kütləvi axınlarının bir səbəbi də bu amillə bağlıdır-Q.Y.). 

F.İ.Kolesov 1917-ci ilin sonlarında Aşqabad şəhəri yaxınlığındakı Keşi kəndinin oda qalanmasına, dinc sakinlərinin (Türkmən Əhəl tayfasının) qətliamına bilavasitə rəhbərlik etmişdir.

Türküstan diyarında, o cümlədən Türkmənistan bölgəsində qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün istər çar Rusiyasına, istərsə də, Rusiya Federasiyasına “sədaqətlə xidmət göstərən hay kilsəsi keşişlərindən - …I Makar Ter-Petrosyan (1813-1891), I Mkrtiç Xrimyan (1820-1907), II Matteos (1845-1910), V Gevorq Surentsyants (1847-1930)… və hay sürüsü” bütün vasitələrdən istifadə edərək Türk-Müsəlman dünyasına qarşı düşmənçiliyini və xalqlarına qarşı soyqırım qətliamlarını ilk növbədə nəzərdə tutmuşdur. 

Diyarın/bölgənin hər bir yaşayış məntəqəsində hay kilsələrinin davamlı inşa etdirilməsi, hay məktəblərinin açılması, hay icmaları birliklərinin yaradılması (təbii ki, bu ocaqlar hay-daşnak dəstələrinin yetişdirlməsi və silah-sursatla təminatı rolunu oynamışdır) başlanğıc mərhələdə zəruri tədbirlər sırasında olmuşdur. Bu baxımdan Türküstan  diyarının general-qubernatoru, general B.N.Litvinovun (1872-1945) 1910-cu ildə çar edilmiş “Kaufman toplusu”nda yazdığı məqalədə qeyd etmişdir ki, “…Türküstana rus ordu hissələri gələn kimi ardınca ermənilər sürünmüşdür…ticarət kökləri açmışlar…yenə də, ordu hissələri gəldikdən sonra…ermənilər artmağa başladı…nəqliyyat idarələri, kilsələr, məktəblər və ermənilər…ermənilər…onlar yerli tatarları (XX əsrin ortalarınadək yabançılar Türkdilli xalqları “tatarlar” adlandırıb-Q.Y.) və yəhudələri qovub çıxarmış, hər şeyə yiyələnmişlər…”

Haşiyə. Xəzəraşırı və Türküstan diyarının 1870-1890-cı illərdə Rusiya tərəfindən işğalında, yerli Türk-Müsəlman xalqlarına qarşı müstəmləkə siyasətinin gücləndirilməsində rəhbərlik etmiş K.P.Kaufman (1818-1882) Türküstan Hərbi Dairəsinin komandanı və Türküstanın I general-qubernatoru (1867-1882) kimi, 1868-ci ildə Səmərqənd, 1873-cü ildə Xivə və 1875-ci ildə Kokand şəhərlərini  amansız qətliamlarla işğal edərək yeni inzibati-idarəetmə mərkəzi olaraq Fərqanə vilayətini yaratmışdır. Bu “xidmətləri”nə görə 1882-ci ildə Daşkənd şəhərinin I Fəxri vətəndaşı “seçilib”, 1913-cü ildə bu şəhərdə adına abidə “ucaldılıb”, 1910-cu ildən “xatirəsi”nə görə “Kaufman toplusu” nəşr edilib.

Oğlu, polkovnik  Mixail Konstantinoviç Kaufman (1858-1891) Türkmənistan diyarında Əhəl vilayətinin Göy-Təpə və Aşqabad şəhərlərinin işğalında general M.D.Skobelevin (1843-1882) dəstəsində 1880-1881-ci illərdə milli-azadlıq mübarizlərinə qarşı döyüşlərin iştirakçısı olmuşdur (Fərqanə vadisinin eyni adlı şəhəri 1907-1924-cü illərdə-“Skobelev” adlanıb),

Siyasi-hərbi əməliyyatların rus-hay birləşmiş qüvvələrinin xeyrinə olması dinsiz hay kilsəsi tərəfindən idarə edilən hay sürsünün bu ərazilərdə yerləşdirilməsi ilə sıx bağlı olmuşdur. XIX əsrin II yarısında etibarən Türmənistan diyarında, o cümlədən, bölgənin Sərdar-Qala və Kərki şəhərlərində onların sayının kəskin surətdə artması barədə general-leytnant E.E.Usakovski (1851-1935) 1905-ci il hərbi məruzəsində xüsusi vurğu ilə qeyd etmişdir. 

Adı çəkilən şəhər-qalaların, eləcə də Aşqabad şəhərinin işğalında general Ronkeviçin nizami silahlı qüvvələri sırasında hay-daşnak dəstələri də iştirak etmişlər.

Tarixçi-etnoqraf, şərqşünas, akademik V.V.Bartold (1869-1930) “Türküstan xəbərləri” səhifələrində yazmışdır ki, 1917-1920-ci illərdə “erməni”lər Türkmənistanın Cərco şəhərində mehmanxanalar şəbəkəsinə bütünlüklə yiyələnmiş və  yaxınlıqdakı Şirabad şəhər (indi Özbəkistan Respublikası daxilindədir) əhalisi sırasında üstünlüyə nail olmuşlar. 

Adi baxışda, bəlkə də bu demoqrafik miqrasiya və sayca üstünlüyün qazanılması kortəbii səciyyə kimi görünə bilər, amma Türküstan diyarında 1920-1925-ci illərin siyasi-hərbi təbəddülatları, milli-azadlıq hərakatının qan içində boğulması, milli düşüncə, əqidə və zəka sahiblərinin amansız qətliamları  hay kilsəi və srüsünün bu diyarda məqsədli şəkildə yerləşdirilməsinə şübhə yeri qoymur. 

XIX -XX əsrlərin təması dövründə Rusiya hakimiyyət dairələri tərəfindən Qara-Qum və Fərqanə vadilərində hay kilsəsinə və sürüsünə geniş  siyasi-ictimai üstünlüklərin yaradılması ilk növbədə Türküstan diyarına şimaldan və cənubdan istiqamətlənən rus işğalına dəstək olmaq məqsədi daşımışdır ki, 1920-1930-cu illərdə bölgədə cərəyan edən siyasi-hərbi hadisələr bu amillərin təsadüfi olmadığını göstərmişdir. 

Alaş-Orda bölgəsində, Türküstan diyarında (Qara-Qum səhrası, Təcən və Amu-Dərya çayları hövzəsi də daxil olmaqla) 150 min nəfərə qədər Türk-Müsəlmanın qətlə yetirilməsi (Özbəkistan Respublikasında xüsusilə kütləvi qırğınlar törədilmişdir), 200-dən çox yaşayış məntəqəsinin oda qalanması, görkəmli ictimai və din xadimlərinin, aydın zəka sahiblərinin məhv edilməsi, təbii və istehsal sərvətləriniun talanması... proseslərində Rusiyanın Qırmızı Ordu birləşmələrinin (1-ci Türüküstan diviziyası, 2-ci Türküstan Ordusu, 19-cu Türküstan atıcı alayı...) tərkibindəki hay-daşnak silahlı quldur dəstələrinin iştirakı 1919-ci ilin Türküstan Şurasında ciddi narazılıqlara, ictimai hiddətə səbəb olduğundan hay-daşnak silahlı dəstələrinin Qırmızı Ordu hissələri tərkibindən uzaqlaşdırılması barədə qərar qəbul edilmişdir. 

Lakin, qısa zaman keçdikdən sonra hakim Rusiya siyasi-hərbi qüvvələri 1922-ci ildə Q.K.Voskanyanı (1887-1937) Türküstan Hərbi Dairəsinin rəhbər heyətinə daxil etmiş, 1917-1918-ci illərdə “Daşnakstyun” terrorçu təşkilatının fəallarından D.Z.Apresyan (1899-1939) isə 1937-1938-ci illərdə Özbəkistan SSR-nin Xalq Daxili İşlər naziri kimi Orta Asiya Hərbi Dairəsi Təhlükəsizlik idarəsinin “Üçlər”indən biri olmuşdur...

Təkcə 1922-ci ilin 10 ayı ərzində Fərqanə vadisində 120 nəfər mücadilə rəhbəri və 5 min nəfərə yaxın milli-azadlıq mübarizi bu qüvvələr tərəfindən öldürülmüşdür.

Xəzəraşırı coğrafi ərazilərdə, Mərkəzi Asiya diyarında Türk-Müsəlman dövlətçiliyinin və Türkdilli xalqlarının XIX-XX əsrlər  tarixi səhifələri Milli-Azadlıq mücadiəsinin mübarizə keçmişi ilə zəngin olduğu kimi, geniş və ətraflı tədqiq olunması zəruriliyi ilə mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdədir...

Son 200 illik Tarixi-zaman kəsimində bu mübarizənin əks cəbhə “səngərində” həmişə olduğu kimi birləşmiş rus-hay qüvvələri/dəstələri dayanmışdır...

Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi 

P.S. Özbəkistan Respublikasının Ali Məhkəməsi 2021-ci ilin ortalarında 1920-1930-cu illərdə rus-hay işğalçılarına qarşı milli-azadlıq mübarizəsində repressiya olunmuş 115 nəfər mücadilə qəhrəmanlarına (alimlərə, ədəbiyyatşünaslara, döyüşçülərə, həkimlərə, müəllimlərə...) hüquqi-siyasi qiymət vermiş, ölkə prezidenti Ş.Mirziyəyev isə onları  “xalqın ən ləyaqətli nümayəndələri və milli-azadlıq mübarizləri..” adlandırmışdır. 

Onların sırasında Molla Muhammad İbrahim bəy (1889-1931), Mustafa Çokay bəy oğlu (1890-1941), Əlixan Nurmuhammad oğlu Bukeyxan (1866-1937), Muhammad Qurban Sərdar-Cunayid bəy (1857-1938), Muhammad Əmin Əhməd – Mədamin bəy (1893-1920), Molla İrqaş (1882-1921)...kimi adlar çəkilir.

R.S.S. Türkmənistan Respublikasının ən ucqar cənubunda yerləşən Quşçu şəhərini (eyni adlı çayın sahilində yerləşir, Əfqanıstan Respublikasının sərhəd xəttindən 4 km aralıdır) rus-hay birləşmələri 1885-ci ildə  işğal etmişlər. 1999-cu ildə respublikanın Ali qanunverici orqanı bu şəhəri - Sərhədabad adlandırıb...