Azərbaycan hansı halda Ermənistandan "ziyanın əvəzinə ərazi" tələb edə bilər?

“Müharibədən sonra bu ilin sonuna qədər xərclənməyə nəzərdə tutulan vəsait 19 milyard manatdır. Vəsaitin mütləq əksəriyyəti infrastruktur layihələrinə xərclənib. Eyni zamanda, keçmiş köçkünlərin qaytarılması üçün də işlər görülür və səkkiz mindən çox keçmiş köçkün artıq Qarabağa və Şərqi Zəngəzura yerləşib və hər ay, hər il onların sayı artacaqdır”. Bu sözləri prezident İlham Əliyev VII çağırış Milli Məclisin ilk iclasındakı çıxışında Qarabağ və Şərqi Zəngəzurdakı quruculuq işləri ilə bağlı danışarkən deyib.

Dövlət başçısı diqqətə çatdırıb ki, infrastruktur layihələri çox geniş miqyas alıb, 3 min kilometr avtomobil yolu inşa edilib: “Ümumi layihələrin içində 45 tunel nəzərdə tutulur və bu tunellərin uzunluğu 70 kilometrdir, – yəni, o dağlarda tunel açmaq, yol salmaq asan məsələ deyil, – 450 körpünün inşası nəzərdə tutulur. Dəmir yolları, iki beynəlxalq hava limanı istifadəyə verilmişdir. Enerji potensialı gücləndirilir və üç il ərzində 270 meqavat gücündə su elektrik stansiyaları istismara verilmişdir və bu proses davam etdirilir. Məktəblər, xəstəxanalar, sosial obyektlər, kəndlər salınır. Yəni, bir sözlə, Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun dirçəldilməsi üçün genişmiqyaslı işlər aparılır”. Beləliklə, Azərbaycan işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasına milyardlarla dollar vəsait   xərcləyir. Ölkəmizə bu həcmdə ziyan vuran Ermənistandır, lakin sözügedən ölkə hələ də bu zərəri kompensasiya etmir. Ermənistan Azərbaycana həm maddi, həm də mənəvi zərər vurub. Ölkənin sərvətlərindən işğal zamanı uzun illər  istifadə edərək, gəlir qazanıb, ərazilərimiz talanıb. Bütün bunlara görə əvəz ödəməlidir. İşğal dövründə ərazilərimizdə olan bütün infrastruktur, evlər, inzibati və sosial binalar tamamilə dağıdılıb, məhv edilib. Ermənistanın vurduğu ziyanın nəticələri və fəsadları indi də özünü göstərir. Davam edən mina təhlükəsi buna konktet nümunədir. Problemin kökündən həll edilməsi məqsədilə Azərbaycan tərəfi dəfələrlə Ermənistana mina xəritələrinin təqdim edilməsilə bağlı müraciət etsə də, hələ də heç bir müsbət cavab verilməyib.

Çoxsaylı tarixi-mədəni abidələrin məhv edilməsi də Azərbyacana vurulan ziyanın təzahürləridir. Onu da qeyd edək ki, beynəlxalq hüquqda silahlı münaqişə qurbanlarına ədalətin təmin edilməsi üçün  təcavüzkar dövlətin qarşısında üç fərqli komponent tələb olunur: hüquqi məsuliyyət, həqiqətlərin etirafı və zərərin ödənilməsi. Ümumiyyətlə, hərbi münaqişələrdən sonra vurulan ziyanı ödəmək üçün ölkələr qarşısında öhdəlik yaradan xeyli   hüquqi aktlar  da var. 16 dekabr 1966-cı il tarixli “İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında" Beynəlxalq Pakt, 14 may 1954-cü il tarixli "Hərbi münaqişələr zamanı mədəni sərvətlərin qorunması haqqında" Haaqa Konvensiyası, 19 dekabr 1954-cü il tarixli Avropa Mədəniyyət Konvensiyası, 16 noyabr 1972-ci il tarixli YUNESKO-nun "Ümumdünya mədəni və təbii irsin qorunması haqqında" Konvensiyası və digər beynəlxalq sənədlər tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması, öyrənilməsi, onlardan istifadə və ümumilikdə insanların mədəni hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı müddəaları təsbit edir. Indi bunlar əsasında Ermənistanın Azərbaycana işğalla vurduğu zərərin əvəzini ödəməsi olduqca mühümdür.

O da faktdır ki, təzminat məsələsi beynəlxalq müstəvidə qəbul olunmalıdır. Belə təzminatın alınması üçün Azərbaycanın əlində lazımi qədər faktlar, sübutlar var. Müvafiq qərar çıxarıldıqdan sonra qarşı tərəf ödəyə bilməsə, məbləğ onun üzərində qalır. Ermənistanın mülkinə, aktivlərinə o iddiaları tətbiq etmək mümkündür. Lakin təzminatı ərazisinin müəyyən hissəsi ilə ödəmək də mümkündür. Məsələ ilə bağlı sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarov qeyd edir ki, birbaşa danışıqlar olarsa, ərazi kompensasiyası da daxil olmaqla, müxtəlif qərarlar qəbul oluna bilər: “Təzminat məsələsi beynəlxalq məhkəmələr vasitəsi ilə həllini tapacaqsa, digər variantlar mümkün olmayacaq. Yəni beynəlxalq məhkəmələr yalnız hansısa məbləğdə təzminatla bağlı qərar qəbul edə bilər. Əgər təzminat məbləğinin ödənişi mümkün olmayacaqsa, ikinci mərhələdə Ermənistan müxtəlif variantları təklif edə bilər. Başqa sözlə, Ermənistan görsə ki, tələb olunan təzminat məbləği böyükdür, danışıqlar vasitəsilə torpaq kompensasiyası gündəmə gələ bilər. Beynəlxalq təcrübədə ərazi məsələsi ilə əlaqədar danışıqlar olub. Məsələn, Uzaq Şərqdə dənizə çıxış əldə etmək istəyən Çin SSRİ-yə hansısa torpaqları dəyişmək təklifi verirdi. Yəni beynəlxalq təcrübədə belə hallar var. Amma öncə bu mövzu gündəmə gətirilməlidir”. Tofiq Zülfüqarov deyib ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında hazırda sülhlə bağlı çərçivə prinsiplər sazişi ilə əlaqədar danışıqlar aparılır: “Daha sonra konkret mövzularda danışıqlar davam etdiriləcək. Çünki məlumdur ki, delimitasiya və demarkasiya prosesinin yekun mərhələsində sərhəd, kommunikasiya mövzusu tam şəkildə həllini tapa bilər. Bunun ardınca isə humanitar məsələlər aktual mövzuya çevrilir. Humanitar mövzuda müxtəlif məsələlər öz həllini tapmalıdır. Bunlardan birincisi siyasi məsuliyyətdir. Yəni münaqişə baş verib və burada siyasi məsuliyyəti kim daşıyır, bu, mütləq çərçivə sazişdə əksini tapmalıdır. Ona görə ki, Ermənistan dövlət olaraq Azərbaycana qarşı rəsmən ərazi iddiaları irəli sürüb, torpaqlarımızı işğal edib, ərazimizdə etnik təmizləmə aparılıb, dağıntılara yol verilib, dövlətimizə, insanlarımıza ziyan dəyib. Danışıqlar yolu ilə Ermənistan dövlət olaraq öz məsuliyyətini qəbul edərək Azərbaycana təzminat verə bilər. Məsələn, Almaniya faşizmə görə məsuliyyəti üzərinə götürüb, dövlət olaraq müxtəlif dövlətlərə, insanlara təzminat ödəyib. Təzminat ödənişi prosesi yaxın vaxtlara qədər davam edib”. Sabiq xarici işlər naziri qeyd edib ki, əgər Ermənistan danışıqlar yolu ilə təzminat ödəməyi qəbul etməsə, Azərbaycan dövlət olaraq Ermənistanı beynəlxalq məhkəməyə verə bilər: “Eyni zamanda Azərbaycan vətəndaşlarının da hüquqları var ki, işğal nəticəsində onlara dəymiş ziyanlarla bağlı müxtəlif məhkəmə instansiyalarına müraciət etsinlər. Beləliklə də, bunu sübut edərək Ermənistan dövlətindən dəymiş ziyanın ödənilməsini tələb etsinlər”.

Tahir TAĞIYEV