Ermənistan Azərbaycan və onun vətəndaşlarına təzminat verməyə məhkum edilməlidir!
Hazırda Azərbaycanla Ermənistan arasında müzakirə edilən sülh müqaviləsində İrəvanın təzminat ödəməsi ilə bağlı maddənin olub-olmadığı hələ cəmiyyətə bəlli deyil. Çunki müqavilə şərtləri hələlik cəmiyyətə açıqlanmayıb. Əgər sülh müqaviləsində təzminatla bağlı maddə yoxdursa, bu böyük tarixi səhvdir. Çünki Ermənistan 1988-ci ildən bəri Azərbaycana qarşı apardığı aqressiv və işğalçı muharibə heç bir beynəlxalq qaydaları tanımayıb.
300 min azərbaycanlını öz ərazisindən qovub, 700 min azərbaycanlını isə Azərbaycan ərazisindən didərgin salıb. Üstəgəl, bu qədər əhalini bir ömür boyu topladığı əmlakdan və varidatdan məhrum edib. Erməni ordusu və Ermənistanın nəzarətində olan separatçı silahlı dəstələr onların əmlakını talan edib.
Bununla yanaşi, şəhərlərin və kəndlərin inzibati binalarını darmadağın edib, söküb, tikinti materialı kimi ya Ermənistana daşıyıb, ya da İran vətəndaşlarına satıblar. Hələ ışğal vaxti iranlılar deyirdi ki, ermənilər onlara kəndin birini 200 dollara satırdı. Bu özbaşınalığın bir bədəli olmalıdır, yoxsa yox?
Azərbaycan hökumətinin Ermənistan dövlətinin başlatdığı müharibədən dolayı qaçqınlara çəkdiyi xərc milyardlarla manatla ölçülür və bu dəqiq hesabatla hökumətə bəllidir. Bununla yanaşı, işğaldan azad edilmiş ərazilərin hələ heç 10 faizi bərpa edilməyib, artıq bu ilin sonuna qədər Azərbaycan dövlət büdcəsindən 19 milyard manat xərc çəkmiş olacaq. Bərpa-quruculuq işləri son kərpicinə qədər hesablanib, proqnozlaşdırılmalı və bu da Ermənistandan tələb edilən təzminatın üzərinə gəlinməlidir.
Bu münaqişə dövründə 4 minə qədər Ermənistana əsir düşmüş Azərbaycan vətəndaşının taleyi bəlli deyil. Ermənistan məhv edərək izini itirdiyi vətəndaşlarımıza görə də onların yaxınlarına kompensasiya ödəməlidir. Düzdür, bu illər ərzində itkin düşmüş vətəndaşlarımızın həyatını, onların ailəsinin çəkdiyi iztirabları kompensasiya etmək mümkün deyil, amma bunu əvəzsiz buraxmaq da ədalətsizlikdir. Məgər bu gün Avropa ölkələrinin və Amerikanin bizim gözümüzə soxduğu Cenevrə Konvensiyası yalnız Azərbaycana aiddir? Əlbəttə, əgər bu Cenevrə Konvensiyası doğrudan da mötəbər beynəlxalq sənəddirsə, ona Ermənistan da əməl etməli idi. Buna əməl etməyibsə, deməli bədəlini ödəməlidir. Dünya tarixində sonuncu ən dəhşətli aqressiv işğalçi qüvvə kimi Almaniya faşizmi sayılır. Lakin alman faşistləri belə işğal etdiyi ərazilərdən mülki əhalini qovmayıb, onların rahat həyatını təmin etməyə çalışıb. Deməli, Ermənistanın Azərbaycana qarşı aqressiyası faşizmi belə kölgədə qoyub. Faşizmə görə dünya birliyinin Almaniyanı hansi vəziyyətə qoyduğunu yaşli nəsillər çöx gözəl bilir. Almaniya iki yerə parçalandı, bütün müharibə cinayətkarları - müharibədə iştirak edən generallar və yüksək rütbəli zabit heyəti Nürnberq məhkəməsində layiqli cəzasını aldı. İndi Amerika və Avropa həyasızcasına Azərbaycanın əlində olan müharibə cinayətkarlarının, Azərbaycan xalqına divan tutmuş şəxslərin azad edilməsini tələb edir. Əslində isə hazırda Ermənistanda vəzifə tutan, deputat kreslosunda oturan müharibə cinayətkarları da həbs edilib cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməli, məhz Azərbaycanın ədalət məhkəməsində mühakimə edilməlidir ki, bir daha insanlığa qarşı heç kim bu cür cinayətlər törətməyə cəsarət etməsin.
Azərbaycanın tələb edəcəyi təzminatın həcmi o qədər böyük ola bilər ki, bunu Ermənistan dövlətinin heç min ilə də ödəyə bilməsi mümkün deyil. Ona görə də Azərbaycan tərəfi bunu Ermənistandan torpaq almaqla əvəzləyə bilər. Məsələn, Ermənistan təzminati ödəyib qurtarana qədər şərqi Zəngəzur vilayəti Azərbaycanın idarəçiliyinə verilə və ya təzminatla əvəzləşdirilə bilər. Əgər bu vilayət Ermənistan üçün strateji əhmiyyət kəsb edirsə, sərhədlərimizə bitişik başqa bir ərazini bizə təklif edə bilər.
Bütün yuxarıda deyilənlər havadan ağlımıza gələn fikirlər deyil. Tarixdə buna saysız-hesabsız nümunələr var. Gəlin tarixə bir qısa nəzər salaq.
Dünyada təzminatın yaranması qədim dövrlərə gedib çıxır. Bu anlayış müharibələrin aparıldığı əsrlər boyu mövcud olmuşdur. Qazanan tərəf o dövrdə zəbt etdiyi torpaqlar üzərində öz mülahizəsinə görə sərəncam verirdi. Bu, qələbə faktından irəli gələn qeyd-şərtsiz hüquq idi. Yaşayış məntəqələrinin xarabalıqlarını bərpa etmək üçün kompensasiyanı sakinlərə pul, qiymətli əşyalar və qullarla ödəyirdilər. Qaliblər ödənişlərin ölçüsünü, formasını və şərtlərini özləri müəyyən edirdilər.
Təzminatlardan indi Ermənistanı Azərbaycanla müharibəyə təhrik edən, onu silahlandıran Fransa Napoleonun hakimiyyəti dövründə fəal şəkildə istifadə edirdi. Onun dövründə təzminat tələb etməyən bir sülh müqaviləsi bağlanmayıb. 1795-1808-ci illər arasında Fransa ümumi məbləği 535 milyon frank olan iyirmidən çox təzminat alıb. Bunlardan ən böyük məbləğlər 1795-ci ildə Hollandiya (210 milyon) və 1808-ci ildə Prussiya (120 milyon) tərəfindən verilmişdir. Lakin 1815-ci ildə Yeddinci Anti-Fransa Koalisiyasının iştirakçıları Paris müqaviləsini imzaladılar. Buna görə Fransa 700 milyon frank məbləğində təzminat ödəməli idi. Paris onu beş il ərzində ödəməyə borclu idi. Borc tam ödənilənə qədər Fransa ərazisinin bir hissəsi 150 min nəfərlik Müttəfiq silahlı qüvvələr tərəfindən nəzarətdə saxlanıldı. Qoşunların saxlanması xərcləri da Fransa tərəfindən ödənildi.
Bundan sonra Avropa gücləri arasında sülh müqavilələrində uzun müddət hərbi xərclərdən bəhs edilmədi. Avropada 1853 - 1856, 1859 və 1864-cü illərdəki müharibələr təzminatsız başa çatdı. 1866-cı ildə Avstriya-Prussiya müharibəsinin başlaması ilə Prussiya tərəfindən təzminat ənənəsi bərpa edildi. Belə ki, Avstriya ilə yeddi həftəlik müharibənin sonunda Prussiya, Praqa müqaviləsinə əsasən, Avstriya-Macarıstana 20 milyon Prussiya taleri təzminat təyin etdi.
1795-ci ildən bəri 100 il ərzində bütün təzminatların məbləği təqribən 8 milyard frank təşkil edir (1895-ci ildə Çinin Yaponiyaya verdiyi təzminat istisna olmaqla). Onun 51,4%-i Prussiyanın payına düşür. 1877-1878-ci illər müharibəsindən (1879 və 1882-ci il müqavilələri) sonra Rusiyanın Türkiyəyə qoyduğu təzminat 802 milyon frank təşkil edirdi. Bundan əlavə, Türkiyə Bessarabiyanın cənub hissəsini, Qars, Ərdəhan və Batum şəhərlərini Rusiyaya qaytardı.
İctimai rəyin təzyiqi altında və sovet diplomatlarının səyləri sayəsində Antanta dövlətləri Versal müqaviləsini hazırlayarkən təzminatlardan formal olaraq imtina etdilər. Lakin 1918-ci ildə Brest-Litovsk müqaviləsinə əlavə olaraq imzalanmış müqaviləyə əsasən Rusiya Almaniyaya 6 milyard marka təzminat ödəməyi öhdəsinə götürdü. Bundan əlavə, Rusiya Polşa, Litva, Kurlandiya, Livoniya və Estlandiyanı itirdi, Qars, Ərdəqan və Batum şəhərləri Türkiyəyə qaytarıldı. Finlandiya müstəqil dövlət kimi tanındı.
Tarixdən də göründüyü kimi, hər bir dövlət törətdiyi beynəlxalq cinayətə görə cəzalandırılır. Fikrimizcə, Ermənistan son 30 ildə törətdiyi beynəlxalq cinayətə görə mütləq ədalət məhkəməsi qarşısında oturdulmalı və Azərbaycan dövlətinə və vətəndaşına vurduğu zərərləri son qəpiyinə qədər təzminat şəklində qaytarmalı, ya da bunun əvəzində ərazisindən Azərbaycana torpaq verməlidir. Bu əslində beynəlxalq birliyin həll etməli olduğu məsələ kimi ortaya qoyulmalıdır. Amma çox təəssüf ki, bu gün dünya düzəni haqq-ədalətin deyil, gücun və maraqların əsirinə çevrilib. Dünya "kim güclüdur, o haqlıdır" prinsipi ilə işləyir. Ona gorə də Azərbaycan hökuməti 30 ildən sonra öz ərazi bütövlüyünü gücü vasitəsilə təmin etdiyi kimi, itkilərinin kompensasiya edilməsini də Ermənistanda ikitərəfli münasibətlər çərçivəsində öz gücünə güvənərək təmin etməlidir. Hətta indiki şəraitdə Ermənistan Azərbaycana dəyən zərəri kompensasiya etmək, bədəlini ödəmək imkanına malik olmasa da, biz o təzminatı Ermənistanın başı üstündən "Domokl qılıncı" kimi asmalıyıq. Qoy əbədi olaraq yaddaşlarına yazılsın ki, onlar Azərbaycan xalqına borcludurlar.
Akif NƏSİRLİ
