Azərbaycanın demoqrafiyası - sosial-iqtisadi inkişafa dinamiklik verən faktor...

Bu gün dövlətin ictimai-siyasi quruluşundan və sosial-mədəni, o cümlədən milli, etnik və dini xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, dünyanın bir çox ölkələrində doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi tendensiyası müşahidə olunur.

Hazırda demoqrafik dinamikada indiyədək əhalinin artımına yönəlmiş dönüş yaranıb. Bütövlükdə dünya özünü indi əhalinin azalması astanasında tapır.

Dünya əhalisinin sayı azalmağa doğru gedir, Azərbaycanda isə... 

Hesablamalar göstərir ki, 21-ci əsrin son rübündə dünya əhalisi azalmağa doğru gedəcək. Təxminən 8,5-9 milyard insanın maksimum dəyərinə çatan insan əhalisi azalmağa başlayacaq. 75 ölkədə ümumi doğuş səviyyəsi hazırda sadə nəslin dəyişdirilməsi səviyyəsindən aşağıdır, bu, 2,8 milyard insan deməkdir. Onlar da dünya əhalisinin 40%-ni təşkil edir. BMT-nin proqnozuna görə, 2040-cı ildə dünyanın bütün ölkələrində daha az sayda uşaq olacaq ki, bu da əslində bütün dünyanın sonrakı əhalisinin azalması deməkdir. Bu gün əhalinin mənfi artımı kütləvi hala çevrilir. Dünyanın 20 ölkəsi artıq əhalisini itirir, 30-a yaxın ölkə isə bunun astanasındadır. 2050-ci ilə qədər 13 ölkənin, o cümlədən dörd qeyri-Avropa ölkəsinin əhalisi 11-19% azalacaq.. Ən çox əhalinin azalması (20-dən 29%-ə) 9 ölkədə gözlənilir: Yaponiya (25%), Moldova (24%), Gürcüstan (23%), Ukrayna (23%), Bolqarıstan (22%), Latviya, Bosniya və Herseqovina, Serbiya (20%).  Ümumi doğuş nisbəti 1,6 olan Çin əhalisi 2025-ci ilə qədər ətalətlə artacaq, lakin 1 milyard 476 milyona çatdıqdan sonra azalmağa başlayacaq və 2050-ci ildə 39 milyon az – 1 milyard 437 milyon nəfər olacaq.Beləliklə, 2050-ci ilə qədər, BMT-nin proqnozuna görə, Rusiya ilə yanaşı, Qərbi Avropa, Şərqi Avropa, Yapon və Çin sivilizasiyaları da əhalinin azalmasından təsirlənəcək. Bu, bəşər tarixində tamamilə yeni və praktiki olaraq naməlum bir mərhələdir: indiyədək həyatın bütün sahələri dünya əhalisinin artması şəraitində olub. Dünya əhalisinin sayı azaldıqca insanların iş və həyat tərzinin necə dəyişəcəyi məlum deyil. Geosiyasi vəziyyətdə, dünyanın iqtisadi sistemində, dövlətlər arasında münasibətlərdə, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin qarşılıqlı əlaqəsi, nəhayət, irili-xırdalı xalqlar, xalqlar arasında münasibətlərin necə formalaşması ilə bağlı suallara cavab tapılmadığı halda, onların tədricən qocalması və məhv olması şəraitində inkişaf edəcək. Sosial tipli dövlətlərin fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər də eyni dərəcədə qeyri-müəyyəndir, çünki əhalinin azalması ilə həyat səviyyəsinin yüksəlməsi qaçılmazdır. Təbii ki, yoxsulluğun yeni meyarları, əhalinin sosial dəstək orbitlərinə çəkiləcək təbəqələri üçün yeni problemlər ortaya çıxacaq. Çünki, əhalinin azalması şəraitində əmək məhsuldarlığının “gecikmiş artımı” sosial təminat ehtiyacları daha çətin qarşılana bilər. Azərbaycanda mövcud vəziyyətdə demoqrafiya baxımından vəziyyət müsbətdir. Azərbaycan xalqının genofondunun qorunması, miqrasiya və demoqrafiya kimi məsələlər arzuedilən həddədir. Həyata keçirilən sosial-iqtisadi islahatlar, əldə olunmuş davamlı makroiqtisadi sabitlik, əhalinin sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsi, yoxsulluğun azaldılması və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi demoqrafik inkişafa da müsbət təsir göstərir. Əhalinin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi istiqamətində görülən tədbirlər nəticəsində ölüm səviyyəsinin azalması, ömür uzunluğu göstəricisinin artması, ölkədən miqrasiya axınının azalması və müsbət miqrasiya saldosuna keçid prosesdə öz sözünü deyir. İndi əsas məsələ bu tendensiyanın qorunmasıdır.

Azərbaycanda da urbanizasiya geniş vüsət alıb, lakin işğaldan azad olunan ərazilərə qayıdış indi yeni mənzərə yaradır

Dünyanın əksər ölkələri kimi Azərbaycan da şəhərləşən ölkə hesab olunur. İnsanların kənd yerlərindən şəhərlərə hərəkəti uzun müddətdir ki, dünyanın əksər regionlarında əsas qlobal tendensiya olub və Azərbaycan da istisna deyil. Hazırda Azərbaycan əhalisinin yarıdan çoxu şəhərlərdə yaşayır ki, bu da dünya üzrə orta urbanizasiya nisbətinə yaxındır.

Azərbaycanda şəhər tipli yaşayış məntəqələri kimi təsnif edilən onlarla yaşayış məntəqəsi var. Bunların ölçüsü cəmi bir neçə min nəfər əhalisi olan kiçik şəhərlərdən tutmuş, bir neçə yqz minə qədər əhalisi olan böyük şəhər ərazilərinə kimi çox dəyişir. Şəhər yaşayış məntəqələrinin ölçüsü son 2-3 onillikdə, əsasən, postsovet keçid dövrü və demoqrafik tərəddüdlər səbəbindən çox dəyişibr. Azərbaycanda demoqrafik və əhalinin məkan hərəkətlərindəki dramatik dəyişikliklər şəhər məskunlaşma sistemlərinin məkan strukturunun çox əhəmiyyətli yenidən qurulmasına səbəb olub. Digər keçmiş sovet respublikalarında olduğu kimi Azərbaycanda da urbanizasiya tendensiyaları prosesin kifayət qədər monoton şəkildə getdiyi dünyanın əksər digər yerlərində şəhərləşmənin ümumi qəbul edilmiş nümunələri ilə üst-üstə düşmürdü. Azərbaycanda 1990-cı illərdən sonra urbanizasiya tempində müəyyən artım müşahidə olunsa da, digər orta gəlirli ölkələrdə və bütövlükdə dünyanın qalan hissəsində olduğu kimi demək olar ki, sürətli deyildi. Amma Qarabağ müharibəsi nəticəsində şəhərlərdə, ocümlədən də bakıda məskunlaşan şəxslərin sayı xeyli artıb. Amma prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə rəşadətli Azərbaycan Ordusunun qazandığı Zəfər nəticəsində məcburi köçkünlərin 30 ildən sonra könüllü, təhlükəsiz və ləyaqətlə doğma yurdlarına qayıtmasına imkan yaranıb. Bu fonda şəhər əhalisinin sayında azalma istisna olunmur. Qısa müddət ərzində Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda aparılan bərpa və yenidənqurma işləri qayıdışı sürətləndirir. Böyük Qayıdış Proqramı bütün azad olunmuş ərazilərin bərpasını əhatə edir. Burada müasir texnologiyalar, “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd”lər inşa olunur. Burada ən müasir şəhərsalma nümunələri istifadə edilir. İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra bu günədək bərpa işlərinə Azərbaycan büdcəsindən 7 milyard ABŞ dolları həcmində vəsait sərf edilib. Bu günlərdə prezident İlham Əliyev növbəti il üçün planlaşdırılan minimum büdcənin 2,4 milyard ABŞ dolları olacağını açıqlayıb. Bu gün artıq Bakıdan, Sumqayıtdan, Gəncədən, Mingəçevirdən, digər şəhərlərdən kəndlərə axın baş verir. Bu, demoqrafik mənzərəyə də təsir edir. Bütün bunlar, eləcə də Azərbaycanın digər demoqrafik nailiyyətləri sosial-iqtisadi inkişafı daha dinamik hala gətirir.

Ramil QULİYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.