Kremlin bircə hərəkəti və... Ermənistan iqtisadiyyatı... yoxdur
Məlum olduğu kimi, Ermənistanın dövlət büdcəsi 2024-cü il üçün kəskin şəkildə artırılaraq 7,77 milyard dollara çatıb. 2023-cü ildə bu rəqəm 6,3 milyard olub. Ümumiyyətlə, Ermənistan iqtisadiyyatı 2022-ci ildən başlayaraq, belə demək olarsa, sıçrayışla böyüməyə başlayıb. Amma bütün bunların arxasında duran səbəb Ermənistanda heç də daxili istehsalın, xidmət sektorunun böyüməsi deyil.
Artıq məlum həqiqətdir ki, regionda Rusiya-Ukrayna münaqişəsindən ən çox “qazanan” ölkə Ermənistandır. Ötən il ixrac üzrə rekord səviyyəyə çıxan Ermənistan bu il də həmin tendensiyanı davam etdirdi. Bu ilin ilk altı ayında ixrac üzrə yeni tarixi rekord əldə olundu. Ölkənin ixracı 3,27 milyard dollara çatdı. Lakin ixracın strukturuna daha detallı baxsaq, bir sıra təzadlı məqamlar ortaya çıxır. Bu, Ermənistandan yüksək texnoloji məhsulların ixracının kəskin artmasıdır. Belə ki, ötən ilin ilk yarısı ilə müqayisədə ölkənin maşın, avadanlıq və mexanizmlər ixracı 8,4 dəfə, yerüstü, hava və su nəqliyyatı vasitələrinin ixracı isə 14,8 dəfə artıb. Hətta Ermənistan müdafiə sənayesi üçün yarımkeçirici ixrac edən əsas ölkələr arasında 4-cü pilləyə yüksələ bilib. Halbuki, Ermənistan bu həcmdə məhsul istehsal etmək iqtidarında deyil. Elə bunlar fonunda hesab edilir ki, Ermənistanda iqtisadi tənəzzül də hər an mümkündür. Rusiyaya ixrac həcmi azalsa, Ermənistanı iqtisadi kollaps gözləyir. Bundan başqa, Ermənistanı iqtisadi fəalkətə sürükləyəcək digər faktorlar da var. Parlamentin “Hayastan” fraksiyasının deputatı Tadevos Avetisyan bu xüsusda dövlət borcuna diqqət edir: “Oktyabrda Ermənistanın dövlət borcu 11 milyard 116 milyon dollar təşkil edib. Həm də ölkədə iqtisadi artım templəri aşağı düşür. Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin yaratdığı xarici amillərin təsiri ilə Ermənistanın əvvəlki iki ildə qeydə alınmış yüksək iqtisadi artımının qısamüddətli xarakter daşıması artıq reallıqdır. Xüsusən bu ilin ikinci rübündən etibarən iqtisadi fəallıq durmadan azalmağa başlayıb. 2022-ci ilin doqquz ayında ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə ÜDM artımı 12,3 faiz olub, 2023-cü ildə isə müqayisəli göstərici 2,8 faiz azalıb. Oktyabr ayında Ermənistanın iqtisadi fəaliyyət indeksində keçən ilin eyni ayı ilə müqayisədə artım 17,5 faiz təşkil edib ki, bu da sonradan 2023-cü ildə üç dəfə azalıb, oktyabrda 6 faiz təşkil edib. Üstəlik, 2023-cü ildə ÜDM-in ikirəqəmli artıma yaxın olduğu şəraitdə belə, oktyabr ayına olan məlumata görə, Ermənistanın dövlət borcu ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 10,5 faiz artaraq 11 milyard 116 milyon ABŞ dolları təşkil edib. 2022 oktyabr ayında da keçən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə dövlət borcu təxminən 10 faiz artaraq 10 milyard dollar həddini keçib”.
Ermənistanın Məhsul İstehsalçıları Birliyinin sədri, erməni ekspert Vazgen Səfəryan da çox maraqlı nüanslara diqqət edir: “Paradoksaldır, amma bu gün Ermənistan iqtisadiyyatı inkişaf edir, lakin sənaye inkişaf etmir, baxmayaraq ki, iqtisadiyyatın lokomotivi sənayenin özü olmalıdır. Bizdə isə bunlar ticarət və xidmət sektorudur”. Erməni ekspert bu istiqamətdə ciddi addımlar atılmasa da, Ermənistan hakimiyyətinin mis-molibden zavodu tikmək vədlərini xatırladıb: “Bu bizə elektrotexnika, maşınqayırma və digər sahələrin inkişafı üçün istifadə oluna biləcək təmiz mis istehsalı səviyyəsinə çatmağa imkan verəcək. Bu problemi dövlət həll etməlidir. Düzgün diqqət göstərilsə, biz qonşu ölkələrdə olmayan sənaye müəssisələri yarada bilərik. Amma Ermənistan hökumətinin sektora diqqəti yetərli deyil”. Indilikdə isə sanksiyalar səbəbindən yarımkeçiricilər, yüksək texnoloji avadanlıqlar, maşın və mexanizmlər, hava, su və quru nəqliyyat vasitələri və yüksək texnoloji məhsulları birbaşa olaraq idxal edə bilməyən Rusiya bunu Ermənistan vasitəsilə edir. Rusiya isə Ermənistana münasibətini dəyişir. Özü də bu o fonda baş verir ki, Ermənistan iqtisadiyyatının şah damarları və əsas qolları Rusiyanın əlindədir. Kreml istədiyi zaman rıçaqlarını işə salaraq, Ermənistanın iqtisadiyyatını iflic vəziyyətinə sala bilər. Məsələn, Yuxarı Lars keçid məntəqəsi ətrafında baş verənlər bunun sübutudur. O səbəbdən Ermənistan istənilən vaxt kollapsla üzləşə bilər. Kremlə qarşı soyuq münasibət və addımlar Ermənistan iqtisadiyyatını məhvə sürükləyə bilər. Moskva hələlik susur və cəza tədbirlərinə əl atmır. Amma istənilən an rıçaqlarından istifadə edərək, Ermənistanda iqtisadiyyatı alt-üst edə bilər. Rusiyalı politoloq Yevgeni Mixaylov Kremlin belə bir addım atmasını mümkün sayır: “Ermənistan Rusiyaya həm ticari baxımdan, həm də ölkəmizə köçən vətəndaşları ilə bağlıdır. Bu səbəbdən Ermənistan iqtisadiyyatı ayaqda durur. Bir çox erməni Rusiyada işləyir və vətəndəki qohumlarına pul göndərir. Qərbin Ermənistanla oyunu bitəndə Ermənistan yenə də Moskvaya boyun əyməli olacaq, amma ümid edirəm ki, indi etdiklərinə görə Paşinyana heç nə olmayacaq”.
Tahir TAĞIYEV
