Hörmüz boğazında proseslər Azərbaycana da təsir edəcək...

İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu ABŞ administrasiyasına neft və ya nüvə obyektlərinə deyil, İran ordusuna zərbələr endirməyə hazır olduğunu bildirib. Bu barədə Amerikanın “The Washington Post” nəşri vəziyyətlə tanış olan iki məmura istinadən yazıb. Bu, tammiqyaslı müharibənin qarşısının alınmasına yönəlmiş daha məhdud cavab zərbəsini nəzərdə tutur.

ABŞ prezidenti Co Baydenlə telefon danışığı zamanı Netanyahu İranın hərbi infrastrukturuna hücum planlarını açıqlayıb. Zərbənin ABŞ-da noyabrın 5-də keçiriləcək seçkilərdən əvvəl həyata keçirilməsi planlaşdırılır. Buna səbəb odur ki, İsrail tərəfindən hərəkətsizlik İran tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qəbul edilməsin. Bu planlara cavab olaraq Pentaqon təxminən 100 ABŞ hərbçisi ilə birlikdə THAAD raketdən müdafiə sistemini İsrailə yerləşdirəcəyini açıqlayıb. Pentaqonun bəyanatında deyilir ki, qərar ABŞ-ın İsrailin müdafiəsinə sarsılmaz sadiqliyini vurğulayır. İsrail hərbi strukturunda bu zərbənin İranı İsrailə qarşı növbəti birbaşa hücumdan və ya nüvə silahı hazırlamaqdan çəkindirmək üçün kifayət qədər güclü və ya açıq olmaya biləcəyi ilə bağlı narahatlıqlar var. ABŞ ilə məsləhətləşmələrə baxmayaraq, baş nazirə yaxın bir İsrail rəsmisi vurğulayıb: “İsrailin İrana cavabı ilə bağlı qərar verəcək şəxs Netanyahu olacaq”. İsrail və İran arasında münasibətlərin hazırkı pisləşməsi bu ilin aprelində başlayan bir sıra qarşılıqlı hücumların nəticəsidir. Həmin vaxt Tehran İranın Dəməşqdəki konsulluğuna hücuma cavab olaraq yüzlərlə pilotsuz təyyarə və raketdən istifadə edərək İsrailə genişmiqyaslı hücum həyata keçirib. İsrail  ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi hərbi koalisiyanın köməyi ilə onların qarşısı alınıb. Daha sonra cavab olaraq İsrail İsfahandakı hava bazasına hücum edib. Oktyabrın 1-də İsrailin İrana və onun müttəfiqlərinə qarşı həyata keçirdiyi bir sıra əməliyyatlara və sui-qəsdlərə, o cümlədən “Hizbullah” lideri Həsən Nəsrullahın qətlinə cavab olaraq Tehran irimiqyaslı hücuma keçərək, İsrailə 200-ə yaxın ballistik raket atdıqdan sonra vəziyyət kəskin şəkildə gərginləşdi. Hücum İordan çayının qərb sahilində bir fələstinlinin həyatına son qoyub və ən azı iki hərbi obyekti vurub. O vaxtdan bəri Yaxın Şərq gərgin şəkildə İsrailin vəd etdiyi cavabı gözləyir və bu, iki ölkə arasında onilliklər ərzində davam edən gizli qarşıdurmanın açıq hərbi münaqişəyə çevrilə biləcəyindən ciddi narahatlıq doğurur. Yaxın Şərqdə münaqişənin gərginləşməsi ekspertləri İsrailin İranın neft infrastrukturuna mümkün zərbəsi barədə düşünməyə vadar edib. Belə olarsa, İran Hörmüz boğazını bağlaya bilər.

Dünya neft ixracının böyük hissəsinin keçdiyi dar su hövzəsi olan Hörmüz boğazı qlobal iqtisadiyyat üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Hörmüz boğazı Fars və Oman körfəzlərini birləşdirir və dəniz neft nəqli üçün strateji əhəmiyyətli bir marşrut olaraq qalır. Boğazın eni cəmi 39 kilometrdir, lakin buna baxmayaraq, dünya neftinin təxminən 20%-ni idarə edir və bu onu qlobal enerji təhlükəsizliyi üçün kritik edir. Hörmüz vasitəsilə daşınma ilə bağlı hər hansı məhdudiyyət Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İran, Küveyt və İraq kimi ölkələrdən neft ixracına təsir edəcək. Boğazın bağlanması dünya bazarına neft tədarükünün əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxara bilər ki, bu da, sözsüz, qiymətlərdə sıçrayışa səbəb olacaq. Hörmüz boğazının bağlanmasının qlobal iqtisadiyyat üçün ciddi nəticələri olacaq. Neftin kəskin bahalaşması hasilatın və nəqliyyatın maya dəyərinin artması ilə müşayiət olunacaq ki, bu da öz növbəsində bütün dünyada mal və xidmətlərin maya dəyərinin artmasına səbəb olacaq. Neft idxalına arxalanan inkişaf etməkdə olan ölkələr, yanacaq subsidiyalarının artan fiskal xərcləri səbəbindən xüsusilə güclü iqtisadi təzyiqlərlə üzləşə bilər. Yaxın Şərq neftinin ən böyük idxalçısı olan Asiya böhranın nəticələrini ilk hiss edənlərdən biri olacaq. Çin, Hindistan, Yaponiya və Cənubi Koreya çətin vəziyyətdə qalacaqlar. İranın İSNA xəbər agentliyi konkret rəqəmlər verir: Hörmüz boğazı bağlanarsa, dünya neft bazarları 20 milyon barrel kəsirlə üzləşəcək və neftin qiymətinin bir barel üçün 250 dolları keçməsi mümkündür. Çünki Hörmüz boğazının bağlanması region neftinin 90%-nin ixracının dayandırılması və bir çox Körfəz ölkələrinin ticarət əməliyyatlarının dayandırılması demək olardı. Birləşmiş Ştatlar və onun müttəfiqləri boğazda gəmiçilik təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hərbi müdaxilə edə bilər, bu da genişmiqyaslı münaqişə təhlükəsi yaradır, siyasi qeyri-sabitliyi və qlobal biznes üçün riskləri artırır. İran boğazda ən uzun sahil xəttinə və bir çox adalara malikdir ki, bu da ona boğazda nəqliyyata nəzarət etməyə imkan verir. Amerikalılar ə geosiyasi planlamalarında nəzərə alırlar ki, iranlılar Hörmüz boğazını texniki cəhətdən bağlamağa qadirdirlər. Hələ 2012-ci ildə ABŞ-ın apardığı araşdırma İranın belə imkanlara malik olduğunu göstərir. Tehran boğazı bir ay bağlı saxlaya bilər və bu, mütləq iqtisadiyyata təsir edəcək, neftin qiyməti kəskin artacaq. İranın bir tərəfdən Hörmüz boğazı üzərində siyasi və hərbi üstünlüyü, dünya iqtisadiyyatının bu su yolu ilə dəniz ticarətindən ağır asılılığı İran hakimiyyətinin əlində kozıra çevrilib. Düzdür, bu kozırın hansı şəraitdə istifadə oluna biləcəyi qeyri-müəyyən olaraq qalır. İlk baxışdan Hörmüzü bağlamaq təhlükəsi heç kimə sərfəli deyil. İran müvəqqəti olaraq bölgədəki təsirini artıra bilər, lakin belə bir addımın qiyməti yüksək olacaq: sanksiyalar təzyiqinin artması, ixrac mallarının qiymətlərinin düşməsi və İran ərazisində hərbi əməliyyat təhlükəsi. Qlobal iqtisadiyyat üçün itkilər də əhəmiyyətli olacaq: neft idxal edən ölkələr enerji böhranı ilə üzləşəcək, sabit yanacaq təchizatından asılı olan şirkətlər isə daha yüksək istehsal xərcləri ilə üzləşəcəklər. Bununla belə, marşrutları Hörmüz boğazından keçməyən neft ixrac edən ölkələr, o cümlədən Azərbaycan neft qiymətlərinin yüksəlməsindən faydalana bilər. Neft və qaz hasilatını və ixracını genişləndirən ölkələr Yaxın Şərq neftinə çıxışını itirəcək dövlətlər üçün daha cəlbedici təchizatçı ola bilər.

Nahid SALAYEV