Mərkəzi Asiya ölkələrinin təhlükəsizlik sistemində Azərbaycan həlledici rol oynayacaq...
Məlum olduğu kimi, bir neçə gün əvvəl Astanada Mərkəzi Asiya ölkələrinin dövlət başçılarının VI Məşvərət Görüşü keçirilib. Burada Tacikistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistan prezidentləri ilə yanaşı, Azərbaycan dövlət başçısı da iştirak edib. Bu, Azərbaycanla Mərkəzi Asiya arasında dərinləşən münasibətlərin yüksək təzahürü hesab olunur. Görünən odur ki, bunlar fonunda Azərbaycanla Mərkəzi Asiya arasında digər sahələrlə yanaşı, hərbi müstəvidə də əlaqələr güclənəcək.
Elə VI Məşvərət Görüşündə də təhlükəsizlik məsələsi Özbəkistan və Qazaxıstan prezidentləri üçün ən vacib məsələlərdən biri oldu. Hələ məsləhətləşmələr başlamazdan əvvəl Qazaxıstan lideri Kasım-Jomart Tokayev “Kazakhstanskaya Pravda” qəzetinə yazdığı məqalədə müdafiə siyasəti sahəsində birləşmənin zəruriliyindən bəhs edib: “Mərkəzi Asiyanın perimetri boyunca davam edən mürəkkəb hərbi-siyasi vəziyyət fonunda müdafiə siyasəti və təhlükəsizlik sahəsində, o cümlədən kataloqun hazırlanması yolu ilə regional təhlükəsizlik arxitekturasının yaradılmasına ehtiyac var. Mərkəzi Asiya üçün təhlükəsizlik risqləri və onların qarşısının alınması tədbirləri xüsusi aktuallıq kəsb edir”. Tokayev vurğulayıb ki, Qazaxıstan dünya birliyinin məsuliyyətli üzvü kimi beynəlxalq hüququn prinsiplərinə ciddi riayət olunmasını, suverenliyə hörmət və sərhədlərin toxunulmazlığını dəstəkləyir: “Region dövlətlərinin əsas prioritetləri Mərkəzi Asiyada bölünməz təhlükəsizlik məkanının formalaşdırılması, ənənəvi və yeni təhdidlərə qarşı mübarizədə əsas məsələlərin həllinə kompleks yanaşmaların axtarışı, cavab və qarşısının alınması tədbirlərinin işlənib hazırlanmasıdır”. Özbəkistan lideri məşvərət toplantısında Tokayevin ideyasını dəstəkləyib. Şavkat Mirziyoyev iştirakçıları regional təhlükəsizlik və sabitlik konsepsiyasını hazırlamağa dəvət edib: “Vurğulamaq istərdim ki, Mərkəzi Asiyanın bu günü və gələcəyi, ölkələrimizin və xalqlarımızın rifahı daha çox bizim ümumi səylərimizdən, sıx əməkdaşlığa, qətiyyətli tədbirlər görməyə və regionun maraqlarını birgə təşviq etməyə hazır olmağımızdan asılıdır. Biz xarici siyasət idarələrimizin strateji sənəd - regional təhlükəsizlik və sabitlik üzrə təhlükəsizlik Konsepsiyası hazırlamasını məqsədəuyğun hesab edirik”. O qeyd edib ki, Mərkəzi Asiya öz geosiyasi mövqeyinə görə qlobal etimad böhranının və münaqişələrin kəskinləşməsinin bütün mənfi nəticələrini tam şəkildə yaşayır: “Ukrayna ətrafında və Yaxın Şərqdə baş verənlər regionun sabit və davamlı inkişafına birbaşa təsir edir. Qlobal kapital bazarında imkanlar azalır, proteksionizm güclənir və yeni maneələr yaranır”. Məsələ ilə bağlı “Vesti Kavkaza” nəşri yazır ki, əgər təfərrüatlara varmırsınızsa, o zaman Tokayev və Mirziyoyevin təkliflərində təəccüblü heç nə yoxdur: “Onlar öz regionlarının liderləri kimi təhlükəsizlik və sabitlikdə maraqlıdırlar. Böyük ölkələrin bütün liderləri bu barədə həm regionlarına münasibətdə, həm də qlobal miqyasda dünya haqqında danışırlar. Özbəkistan və Qazaxıstan iqtisadiyyatı inkişaf edən ölkələr kimi Mərkəzi Asiyada sakitlikdə maraqlıdır və bu sabitlik digər üç ölkənin - Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistanın maraqlarına uyğundur.
Son illər Tacikistan və Qırğızıstan arasında silahlı qüvvələrin iştirakı ilə sərhəd insidentləri baş verib. Təhlükəsizlik konsepsiyası bu kimi problemlərin birgə həllinə və region ölkələri arasında sülhün təmin olunmasına kömək edəcək. Bundan əlavə, artıq üç ildir ki, Əfqanıstanda hakimiyyət Taliban hərəkatının nəzarətindədir. Dünyanın heç bir ölkəsi, o cümlədən Mərkəzi Asiya ölkələri Kabildəki hakimiyyətin legitimliyini tanımır. Aşqabad, Daşkənd və Düşənbə Talibanın daxili siyasəti ilə razılaşmır, çünki sonuncular milli azlıqların - taciklərin, özbəklərin və türkmənlərin iştirakı ilə inklüziv hökumət yaratmaqdan imtina edirlər. Bundan əlavə, Əfqanıstandan terrorizmin yayılması risqləri qalmaqdadır. “Vaqs Xorosan” qruplaşmasının Rusiya və Türkiyədəki hücumları təhlükənin reallığını sübut etdi. Deməli, Mərkəzi Asiya liderlərinin birlikdə özlərini qoruyacaqları bir şey var. Tokayev və Mirziyoyevin təkliflərində obyektiv maraq və təhdidlərlə yanaşı, maraqlı detallar da var. Xüsusən də Tokayev “sərhədlərin perimetri boyu” çətin vəziyyətdən yazır. Hər iki lider öz təşəbbüslərində Rusiyanın rolunu və iştirakını heç bir şəkildə açıqlamır, baxmayaraq ki, beş Mərkəzi Asiya ölkəsindən üçü Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvüdür. Tokayev və Mirziyoyevin təkliflərində Rusiyanın heç bir rolunun olmaması göz qabağındadır. Lakin bölgə Rusiya ilə təmaslardan əl çəkmir, əksinə, onunla əlaqələri dərinləşdirir ki, bu da əvvəllər özlərini ayrı saxlayan Özbəkistan və Türkmənistanın timsalında xüsusilə aydın görünür. Qazaxıstan və Özbəkistan liderləri ancaq regionun əhəmiyyətini gücləndirmək istəyirlər və buna Mərkəzi Asiya ölkələrini öz aralarında inteqrasiya etməklə nail olmaq olar. Özbəkistan liderinin dediyi eyni şey artıq iki ildir ki, bütün Mərkəzi Asiya ölkələrini narahat edir. Onlar Rusiya ilə paralel ixrac/idxallara görə Qərb tərəfdaşlarının daimi təzyiqi altındadırlar. Çoxvektorlu siyasətə can atan Tokayev və Mirziyoyev üçün Qərblə Şərq arasında tarazlıq yaratmaq getdikcə çətinləşir və bu vəziyyət onların ölkələrinin iqtisadiyyatı üçün xərclər daşıyır. Bəzən Mərkəzi Asiya ölkələri birbaşa Ukrayna ətrafındakı münaqişəyə cəlb olunurlar. “Crocus City”də taciklər tərəfindən törədilən terror aktından sonra Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon deyib ki, bu, “millətimizin imicinə, tarixinə, mədəniyyətinə və adət-ənənələrinə ciddi ziyan vurur”. Bir sözlə, Mərkəzi Asiya ölkələri Avropa Birliyinin analoqu haqqında deyilsə, heç olmasa hansısa siyasi birləşmənin yaranmasına şərait yaratmaq istiqamətində ilk addımların atılması haqqında düşünür. Tokayevin qeyd etdiyi kimi, dünya “de-qloballaşma”nı yaşayır ki, bu da regionallaşma prosesinin güclənməsi deməkdir. Özbəkistan və Qazaxıstan öz regionlarının iqtisadi inkişafı və təhlükəsizliyi üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürmək qərarına gəlib. Beş ölkə arasında koordinasiya onlara dünyada daha fəal rol oynamağa imkan verəcək”. Ekspertlər qeyd edir ki, prosesdə Azərbaycan da yaxından iştirak edəcək. Qazaxıstan prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının eksperti Janat Momınkulov bu fonda bildirir ki, prezident İlham Əliyevin Mərkəzi Asiya və Azərbaycan Respublikası dövlət başçılarının görüşündə dünyada artan təhdidlər, müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsinin zəruriliyi barədə bəyanatı Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin gözlənilməz mesajı ilə ahəngdar şəkildə əlaqələndirilir: “Qazaxıstan prezidenti də davam edən mürəkkəb hərbi-siyasi vəziyyət fonunda müdafiə siyasəti və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa ehtiyac olduğunu bildirib”. Ekspertin sözlərinə görə, mürəkkəb geosiyasi şəraitdə həm Mərkəzi Asiya, həm də Azərbaycan ümumi təmas nöqtələri axtarışındadır və bir-birində qarşılıqlı dəstək tapır: “Xarici siyasətin bu yeni istiqaməti perspektivli “Mərkəzi Asiya+Azərbaycan” formatı kimi görünür. Region ölkələri Azərbaycanın strateji tərəfdaşları və potensial müttəfiqləri kimi çıxış edərək, Qərblə Rusiya arasında qarşıdurma şəraitində qarşılıqlı faydalı geosiyasi və iqtisadi uyğunlaşma təklif edirlər”. Ekspertin fikrincə, Bakı potensial və faktiki olaraq Türk dünyasının əsas tranzit mərkəzinə və nəqliyyat arteriyasına çevrilib. Buna görə də region ölkələri Azərbaycanı öz sıralarında qəbul etməkdən şaddırlar: “Azərbaycanın 2020 və 2023-cü illərdə öz qanuni ərazilərini geri qaytarması ilə qazandığı zəfəri Mərkəzi Asiya sakinlərinin şüurunda və Azərbaycan xalqına səmimi ehtiramında böyük rezonans doğurdu. Təcrübəli və mobil orduya malik Azərbaycan türk məkanının geosiyasətində nüfuzlu oyunçuya çevrilib, onun əhəmiyyəti Rusiya - Ukrayna müharibəsi fonunda yalnız artıb”. Onun sözlərinə görə, dünyada strateji rolu kəskin şəkildə artan Mərkəzi Asiya nisbi sabitlik və Bakı üçün imkanlar təklif edirsə, o zaman Qazaxıstan üçün Azərbaycan regional siyasətdə yeni dayaq nöqtəsi ola bilər: “Azərbaycan faktiki olaraq güclü dövlətlərdən birinə və Astananın etibarlı müttəfiqinə çevrilib, Bakı ilə hərbi-iqtisadi əməkdaşlıq regionun təhlükəsizliyini gücləndirər; Başqa sözlə, bundan sonra Azərbaycan Türkiyə ilə birlikdə kiçik, lakin effektiv orta miqyaslı ittifaqın yaradılması çərçivəsində region üçün gələcəkdə təhlükəsizliyin aktorlarından birinə çevrilmək imkanı verən sabitləşdirici təsir göstərən orta ölçülü təhlükəsizlik aktorları ilə bərabər əsasda nəzərdən keçirilə bilər. Türk faktoru belə bir gələcək birləşmənin özəyi ola bilər. Bu cür mövqe Mərkəzi Asiya ilə daha dərin əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəyən Avropanı da bizim tərəfimizə cəlb edəcək. Azərbaycan müxtəlif oyunçularla müttəfiqlikləri gücləndirməklə bacarıqlı və çoxsəviyyəli diplomatiya sayəsində Mərkəzi Asiya ilə də qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa çalışan Avropa üçün bir fürsət təqdim edir”.
Ramil QULİYEV
