“Nar ağacı.. Nar çiçəyi...” kəlamının Doğma/İrfani Ruhuna... yad olan, saxta hay nəfəsi...
Dinsiz hay kilsəsinin Türk-Müsəlman dünyasına və kökənli xalqlarına qarşı yürütdüyü şeytani və iblisanə niyyətinin çoxşaxəli qollarından biri də ictimai, dini-sakral, etnodemoqrafik, milli-mənəvi mədəniyyət, qeyri-maddi mənəvi xəzinə... təməlinə, gələnəklərinə qarşı soyqırım faciələrinin yaşantısına, onların zorla mənimsənilməsinə əsrlər boyunca imza atmaqdır.
Bu sırada təbii zənginliyimizin qiymətli incisi olan bir sıra qeyri-maddi irs nümunələrini (mədəniyyət, incəsənət, mərasim...ənənləri, eləcə də, torpağımızın çeşidli nemətləri də) hədəf seçmələri təsadüfi olmamışdır. Bununla da onlar Cənubi Qafqazda öz varlıqlarına saxta “kökənlilik donunu” biçməyə, uydurma tarixlərini “əsaslı dəlillərlə” təsdiq etməyə çalışırlar...
Bu baxımdan ibtidai insan-hay sürüsünün həyasızcasına milli-mənəvi kökümüzü ifadə edən və tarixi-coğrafi, əski Türk-Müsəlman ocaqlarında becərilən Nar meyvəsini öz iyrənc və murdar törəmə adlarına çıxması, guya “erməni” milli simvolu kimi qəbul edilməsi iddiasının dövriyyəyə qatılması...naminə hiylələrə bulaşması dövrün, zamanın, tarixin, illərin...reallığıdır. Və bu əməllərinə təkcə köçürülüb, sürülərək yaşadıqları ərazidə (Qərbi Azərbaycanda) deyil, eləcə də, ayrı-ayrı ölkələrdə (onlara simsar olan xalqlar sırasında) də uydurma yaymalarına güc vermələri açıq-aydın görünür, yəni, bu da bir “mənəvi silah növü” kimi həmişə “atəş” açmaqdadır. Adı çəkilən toplum iddia edir ki, guya Nar ağacı və meyvəsi yalnız onlara məxsusdur, onların olmayan “milli kökləri”ni ifadə edir.
Türk-Müsəlman dünyasının tarixini, coğrafiyasının, maddi-mənəvi mədəniyyət irsini mənimsəmək yönümndə əski xislətə/xəstəliyə yoluxmuş bu canlılar həyasızcasına Nar ağacını və meyvəsini “milli simvol” kimi dünya ictimaiyyətinə müxtəlif vasitələrlə çatdırmaqdan əl çəkmir. Belə ki, bu səpkidə tarixi-coğrafi, elmi-nəzəri, dini-fəlsəfi, milli-mədəni...dəyərlərə söykənməyən, əsassız iddialarını məşhur hay kinorejissorları S.Paracanovun “Nar rəngi” (1968) və kahada əsilli A.Eqoyanın “Ararat” (2002) filmləri, yazıçı R.Ovsepyanın (1939-2016) “Ərik ağacı altında”, “Nar ağacı” kitablarında, Moskva şəhərində yaşayan fəlsəfə elmləri doktoru, şair, tərcüməçi Q.Onanyanın (yazıçı E.Budaqyanın “Nar dənələri” kitabı haqqında) “Nar dənələrinin şəfəqləri” məqaləsində (Ümumrusiya “Bizim gənclik” jurnalı, 2017-ci il)....vasitəsi ilə uydurma sənət-incəsənət nümunələri şəklində yayırlar.
2015-ci ildən başlayaraq İ(Ü)çmüəzzin şəhərindəki mərkəzi hay “məbədi”ndə Nar ağacına yönəlik “dini ayinlər” icra edilir.
Və yaxud, utanmadan car çəkirlər ki, Həzrəti-Nuh sən demə Quruya ayaq basanda (xəyallarındakı “Erməni torpağı”na) haylara “Nar çubuğu” bağışlayıb, meyvəsini onlar üçün müqəddəs seçib...Ona görə də, Nar meyvəsi bu sürünün birliyinin rəmzi kimi uydurulub.
Rusiyanın şimal paytaxtı-Sankt-Peterburq şəhərində “Ararat əfsanəsi” dükanında isə “milli nar şərabı” satılır, Moskva şəhərində “erməni Muzeyi”ndə “milli meyvə”lərin (nar, üzüm, şaftalı...) tablolarına geniş yer verilir...Paris şəhərinin mərkəzi parklarının birində 200 illik yaşı olan, məhsul verən “milli hay nar ağacı” əkilmişdir...
Əslində isə tarixi-coğrafi kerçəklik tamam başqa cürdür...
Haşiyə. Nar ağacının aqrobioloji xüsusiyyətlərinə, genetik-fizioloji tərkibinə uyğun olaraq təbii vegetativ inkişaf müddəti 50-70 il arasında dəyişilir. Bütöv Azərbaycanın subtropik quru-isti iqlim şəraitində formalaşmış boz - çəmən, boz-qonur və qonur-qəhvəyi torpaq tiplərində, Şirvan, Muğan, Mil və Qarabağ düzü, Arazboyu vadilərdə (Qərbi Zəngəzur vilayətində Mehri nahiyəsi, Naxçıvan MR-nın Ordubad, Culfa, Babək...nahiyələrində, Zəngilan, Cəbrayıl və Füzuli rayonları ərazisində...) becərilir, xalqımızın milli qeyri-maddi irs nümunəsi kimi Göyçay rayonunda hər il “Nar bayramı” qeyd edilir, müxtəlif milli mətbəx təamları hazırlanması sahəsində qədim ənənələr Türk-Müsəlman mədəniyyətinin milli-mənəvi, dini-sakral irsinə uyğun yaşamaqdadır. Təkcə Göyçay rayonunun 4 min hektar nar bağlarından ildə 30 min tondan çox məhsul yığılır...
Belə ki, müqəddəs “Qurani-Kərim”in surələrində behişt meyvələri sırasında adı çəkilən (“Ənam” Surəsi, 99-cu, 141-ci Ayələr; “Rəhman” Surəsi, 68-ci Ayə) Nar meyvəsinin kökənli vətəni də təsadüfi deyil ki, Türk-İslam dünyasına məxsusluğunu Qaranada-Müsəlman dövlətinin (indi İspaniya Krallığı ərazisində, Əndəlüs Muxtar icmasının inzibati-idarəetmə mərkəzi və şəhərinin) gerbində də bu meyvə təsvir edilmişdir...Mərkəzi Amerikada əski, protoTürk soylu Mayyalıların kökənli torpaqlarının cənub-şərqində ada dövləti Qarenadanın gerbində isə Nar ağacının cicəyi və yarpağı nəqş olunub....
Subtropik meyvəçilikdə Nar ağacının bioekoloji mühit olaraq Azərbaycan diyarının quru-subtropik isti iqlim şəraitinə (düzən və alçaq-təpəli ərazilərdə) uyğunluğu və təbii-coğrafi ərazi kimi endemik bağçılıqda xüsusi yer tutması Orta əsrlərin bir çox müəlliflərinin (982-983-cü illərdə yazılmış “Aləmlərin hüdudu” (farca yazılmış ilk coğrafi kitab), XI əsrdə Əbu Reyhan əl-Biruninin “Qədim xalqların xronologiyası”, XIII əsrdə yazılmış “Dünyanın qəribəlikləri”, XIV əsrdə H.Qəzvinin “Qərbin əfsanəsi”, XV əsrdə Ə.R.Bakuvinin “Abidələrin xülasəsi və hökmdarların möcüzəsi”, XVII əsrdə Övliya Çələbinin “Səyahətnamə”, “Naxçıvan sancağlığının müfəssəl dəftəri” və Katib Çələbinin “Dünyanın təsviri”, XIX əsrdə H.Z.Şirvaninin “Səyahət bağları”....əsərlərində), eləcə də, XX-XXI əsr alimlərinin (V.M.Quliyev, H.Ə.İdrisov, L.Ə.Bayramov “Naxçıvanda meyvəçilik, tərəvəzçilik, üzümçülük”, dərs vəsaiti, 2023) tədqiqat nəşrlərində qiymətləndirilib.
Ümumi elmi-təsərrüfat və nəzəri-təhlil baxımından bildirilir ki, quru isti iqlim şəraiti Bütöv Azərbaycanın yalnız düzən və çay vadilərinin (Araz çayı boyunca Şərur-Mehri nahiyələrində, Kür-Araz ovalığının Göyçay-Hacıqabul ərazilərində) relyrf-landşaft və torpaq örtüyü Nar ağacı meyvəsi üçün əlverişli bio-aqro mühit yaratdığından Qərbi Azərbaycanın yalnız ucqar cənub hissəsində bu qiymətli nemət yetişir. Deməli, bölgənin digər və əksər əraziləri okean səviyyəsindən 700-2100 m yüksəklikdə yerləşdiyindən Nar ağacının əkilməsi, yetişdirilməsi mümkün deyil, nəzərə alcaq ki, bu yerlərdə ilin 7-8 ayı mənfi temperatur (12 dərəcədən aşağı) təsirinə məruz qalması bioiqlim imkanlarını zəiflədir (Nar ağacı üçün torpaqda orta illik temperatur cəminin 3500-3600 dərəcə olması zəruridir), onda müasir “Ermənistan” hüdudları üçün nar ağacının endemik bitki olması mülahizəsi qeyri-elmi əsasa malikdir, Nar meyvəsinin hay sürüsünün “milli simvolu” kimi qəbul edilməsi saxta uydurmadan başqa bir şey deyil.
Qərbi Azərbaycanın cənubunda, Araz çayı vadisinin Zəngəzur mahalında, Mehri çayı hövzəsində becərilən Nar ağacı və Nar meyvəsi eyni torpaq-iqlim şəraitinə uyğun olan həmsərhəd Naxçıvan diyarının Ordubad, Culfa və Şərur nahiyələrinin torpaq-iqlim, relyef örtüyü, geoloji struktur tərkibi oxşar olduğundan ənənvi becərmə üsulları da eyni kökə və tarixə malikdir.
Uzun illər ərzində Cənubi Azərbaycan, Qərbi Zəngəzur və Qarabağ bölgələrində yetişdirlən Nar ağacının məhsulunu həyasız hay toplumu dünya bazarına “erməni milli neməti” kimi çıxarır və xain niyyətini yaymaqda davam etmişdir.
Digər bir məsələ, hay kilsəsi tərəfindən dövriyyəyə buraxılan, guya onlara məxsus erkən orta əsrlərin tarixi-maddi abidələrinin (Qərbi Azərbaycanın Zəngibasar hövzəsinin Talış, Söyüdlü, Qərbi Zəngəzur mahalı, Qarakilsə nahiyəsində, Bazarçayın sol sahilində yerləşən Aqudi, Dağ Borçalı mahalında Daşlıdam kəndində, Ü(İ)çmüəzzin şəhərində, Kəmərli nahiyəsinin Yengicə kəndində... məbədlərdə, Səlim aşırımı Karvan-Sarayında) daş lövhələrində, kəmər qatlarında “Üzüm yarpağı, salxımı” və “Nar budağı, çiçəyi və meyvəsi”nin daş lövhələrdə naxışlanmış, oyma təsvirlə bağlıdır. Əslində, Bütöv Azərbaycanın tarixi-coğrafi etnomilli ayrılmaz inzibat-idarəetmə və məskunlaşma mərkəzlərindən olan Cənubi Qafqaz Albaniyasının memarlıq və daş/qaya üzərində təsviri sənət nümunələrinin hay toplumuna aid olmaması tarixi kerçəkliyin sübut olunmuş səhifəsidir. Yuxarıda adları çəkilən təsvirlərin də ibtidai insan-hay sürüsünə mənsub olması təkcə elə coğrafi-relyef və məkan amilləri ilə də təkzib olunur...
Qərbi Azərbaycan ərazisində ən hündür Alagöz dağının (4090 m) yaxınlığında, İrəvan şəhərindən 50 km şimal-şərqdə yerləşən Talış (Qızılbaş tayfalarının Talış qolundan olanların tarixi yurdları) kəndindəki VII əsr yaşlı Alban məbədi və onun yaxınlığıdakı Söyüdlü, Qoş kəndləri barədə (XII əsrə aid Alban mədəniyyətinin nümunəsi kimi naxışlı, 7 m hündürlüklü daş sütunlar, məbədlər, əski dəfn yerləri...haqqında) Alban tarixçisi Muxtar Qoş (1120-1213) “Alban hüququ”, “Alban xronikası” əsərlərində məlumat vermişdir.
Nar meyvəsi adının etimoloji mənasınada “nur” söz kök hissəsi “işıqlı” “nurlu”, “işıq saçan” anlamına uyğun olduğundan leksik-tələffüz və dil-dialekt tərzinə dəyişilərək “nar” kimi adlanması əslində Türk-İslam xalqlarının filoloji dəyərlərini ifadə edir.
Həzrəti-Məhəmməd peyğəmbərə ilk İlahi Hökmün Nur dağındakı Hira mağarasında (Məkkə şəhərindən aralı, 6 km quzey tərəfdə) vəhy olunduğu İslam tarixində qeyd olunmuşdur.
Mənfur haylar bu Müqəddəs kəlamı da mənimsəməklə xislətlərinı “ilan qıbığı” kimi dəyişməmiş və Nar meyvəsinə “nurr” adı vermişlər...
Haşiyə. Xristianlığaqədərki dövr-əsasən qədim Alban və İslam mədəniyyətinin milli-mənəvi irs zənfinliyinin tarixi-maddi ifadəsi kimi müqəddəs Nar ağacı və meyvəsinə Dini-Mistik ruhun, İlahi duyğuların təsirinin nəticəsidir ki, XVIII əsrdə İrəvan şəhərində Sərdar sarayı rəssam Mirzə Qədim İrəvaninin tişəsi ilə və Şəki şəhərindək Xan sarayı miniatür-rəsm naxışları ilə “Nar zərrələrinin Nuru” ilə işıqlanıb, Şuşa şəhərində nəqqaşlar Usta Qənbər Qarabağı və Mir Mövsün Nəvvab bu Müqəddəsliyə “dirilik suyu” içirdiblər, xalq rəssamları Səttar Bəhlulzadə, Toğrul Nərimanbəyov, Akif Hüseynov...ecazkar tablolar - “Qum üzərində natürmort”, “Göyçay narı”, “Narlar”, “Natürmort.Narlar”, “Zəfəranla narlar”, “Şərq nağılı”, “Nar gülü”, Nar qız”...əsərlərini yaradıblar.
Göründüyü kimi, dinsiz hay kilsəsi və onun ibtidai-insan sürüsünün təcavüzündən nəinki Dövlət və Xalq bütövlüyümüzün qorunması, həm də milli tarixii, maddi-mədəniyyət....abidələrimizin, etnoirs zənginliyimizin mühafizəsi, həmçinin, qeyri-maddi sərvətlərimizin də (bu yerdə Nar meyvəsinin adlarına diqqət edək-Azərbaycan gülöyşəsi, Bala Mürsəl, Vələs, İri gilə, Çəhrayı gülöyşə, Nazik qabığ...) hifz edilməsi XXI əsrdə xüsusilə zəruri, dəyişilməz gerçəklikdir...
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
R.S. Əski Talış kəndinin adını hay kilsəsi-“Aruç”, Söyüdlü kəndini-“Talin” (Türkcədə “Tal”-“Söyüd” mənasındadır), Aqudi kəndini 09 aprel 1991-ci ildən-“Aquti”, Daşlıdam kəndini-“Daştadem”, Kəmərli şəhərini 1945-ci ildən-“Artaşat”, Yengicə kəndini 1991-ci ildən-“Sisavan”....adlandırır.
R.S.S..Bütöv Azərbaycanın kökənli coğrafi-fəlsəfi dəyərləri sırasında Nar ağacı və meyvəsinin ədəbi-mistik tərənnümü kimi xalq şairi Nəbi Xəzrinin (1923-2005) doğma Xəzər dənizi sahillərində, Xırdalan kəndində 1954-cü ildə yazdığı “Nar ağacı...Nar çiçəyi” ilahi xalq musidisi ruhunu Şirvan açıq məktəbinin ünlü el sənətkarı Hacalı Sədircan oğlu Hacıyev (1935-1983) ecazkar, unudulmaz... mahnıya çevirərək Türk-Müsəlman dünyasının əvəzsic incəsənət incisini yaratmışdır...
