“Himnimizi Əhməd Cavad yazmayıb” - kitab yazdı və sübut etdi... - FOTO
Asif Rüstəmli: “Araşdırmalar nəticəsində əldə etdiyimiz bütün sənədlər, arxiv materialları, arqumentlər, faktlar və sağlam məntiq himn mətninin Cəmo bəy Cəbrayilbəyliyə aid olduğunu təsdiqləyir”
Tanınmış mətnşünas alim, tədqiqatçı, fiologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmlinin “Cəmo Bəy Cəbrayılbəyli: Həyatı və bədii yaradıcılığı” adlı kitabı keçən il işıq üzü görüb. A.Rüstəmli adıçəkilən kitabında Azərbaycanın dövlət himninin mətninin əsl müəllifinin Cəmo bəy Cəbrayılbəyli olduğunu, onun səhvən Əhməd Cavadın adına təqdim edildiyini faktlar əsasında ortaya çıxarıb və bununla da uzun illər mübahisə predmentinə çevrilən vacib bir məsələyə aydınlıq gətirib.
Müsahibimiz professor Asif Rüstəmli ilə bu barədə danışdıq.
- Yadımdadır, 2011-ci ilin fevral ayında siz məndən müsahibə alanda bir cümlə işlətmişdim ki, himnin mətninin Əhməd Cavada məxsusluğunu təsdiq edən heç bir dəlil, fakt yoxdur. Siz də onu olduğu kimi yazmışdınız. Sonra məndən soruşdunuz ki, yaxşı, bu necə olub, səhvən Əhməd Cavadın adına verilib? Sizin sualınıza cavab olaraq dedim ki, o vaxt Milli Məclisdə komissiyanın üzvü hörmətli şairimiz Vaqif Səmədoğlu olub, siz ona müraciət edin. Siz də Vaqif müəllimdən müsahibə götürmüşdünüz. Onun müsahibəsinin sizin qəzetdə getməsindən xəbərim olmayıb. 2022-ci ildə xəbər tutdum ki, həmin məqaləni çap etmisiniz. Düzdür, o, müsahibəsində mənim adımı çəkməyib, ancaq əslində, bütün iradlar mənə ünvanlanıb. Belə çıxır ki, mən səhv edərək himnin mətnini başqasına aid etmişəm. Vaqif müəllim sizə müsahibəsində bildirirdi ki, himnin mətninin Əhməd Cavada aid olduğu “Azərbaycan” jurnalında var və yaxud Mustafa Vəkilovun çıxışında təsdiq olunub ki, o şeiri Əhməd Cavad yazıb.
- Yəqin ki, siz Vaqif müəllimin bu fikirlərini araşdırdınız, qarşınıza hansı faktlar çıxdı?
- Ankarada çıxan “Azərbaycan” jurnalının 1952-ci ildən 2011-ci ilə qədər tam mündəricatı çap olunub, bu, internet resurslarında var. Mən bu jurnalda nəşr olunan şübhələndiyim beş məqaləni izlədim və orda Vaqif müəllimin dediyi materiallar yox idi. Həmin materiallartın surətini Türkiyədən gətizdirdim, onlar indi də məndədir. Mən bütün arxivləri ələk-vələk edib Vaqif müəllimin dediklərini tapdım. Doğrudur, onun dedikləri “Türk marşları”nda” və bir də “Mücahid” jurnalında gedib. Ancaq mətnin Əhməd Cavada məxsus olduğu nə “Türk marşları”nda, nə də “Mücahid”də yox idi.
Sırf yanlış olaraq himnimizin mətn müəllifi kimi Əhməd Cavadın adı qeyd olunub. Bu şeirin Əhməd Cavada aidiyyəti yoxdur, Əhməd Cavad bu problemdən xəbərsiz idi. Cümhuriyyət dövründə, 1919-cu ilin noyabr ayında Əhməd Cavadın “Dalğa” adlı kitabı çıxıb, orda “Vətən marşı” yoxdur.
- Hətta yadımdadır, bəziləri deyirdi ki, Üzeyir bəylə Əhməd Cavadın yaxınlığı daha real görsənir, nəinki Cəmo bəy Cəbrayılbəyli ilə.
- Səhvən hamı elə bilirdi ki, Cəmo bəy Cəbrayılbəyi şeir yazmayıb, musiqiyə aidiyyəti yoxdur. Onunla bağlı bütün məlumatları kitabda vermişəm. Hətta bəziləri deyirdi ki, Üzeyir bəy hara, Cəmo bəy hara? Amma mən araşdırıb üzə çıxardım ki, Cəmo bəylə Üzeyir bəy iki il eyni məktəbdə - 3-cü Ali ibtidai məktəbdə müəllim işləyiblər, dost olublar. Cəmo bəyin həyat yoldaşı Şəfiqə xanımla Üzeyir bəyin bacısı qızı Sehrən bir yerdə oxuyublar, yaxın rəfiqə olublar, bir-birinin evinə gedib-gəliblər. Bu yaxınlıqların hamısı faktlar əsasında üzə çıxarılıb. Hər şey incəliyinə qədər araşdırılıb ortaya qoyulub.
- Keçən əsrin 90-cı illərinin ortalarından himnimizin mətn müəllifinin kimliyi barədə geniş müzakirələr açıldı, indi də o proses davam edir. Bəs Cəmo bəyin himnimizin mətn müəllifi olduğunu kim ilk dəfə dilə gətirib?
- 1995-1996-cı ildən sonra himnin sözlərinin müəllifi ilə bağlı mübahisələr başladı. Bu kitabın yazılışı o mübahisələrə dolayısı ilə cavab verir. Məsələn, deyirlər ki, Cəmo bəy şeir yazmayıb. Amma mən kitabda onun on şeirini təhlil etmişəm.
Sualınıza gəlincə, 1990-cı ildə “Odlar yurdu” qəzetində rəhmətlik Möhsün Əliyev yazıb ki, bu şeir Cəmo bəy Cəbrayılbəylinindir. İlk dəfə bu məsələni o dilə gətirib. O məsələyə Milli Məclisdə də toxunulub ki, himnin mətnini Cəmo Cəbrayılbəyliyə aid edirlər.
- O vaxt himn məsələsi müzakirə ediləndə bəstəkarlar da, şairlər də orda iştirak etdilər, hətta araşdırmadan ortaya qəti mövqe də qoydular. Necə oldu ki, Cəmo Cəbrayılbəyli faktı nəzərı alınmadı? Əgər şübhə vardısa bu araşdırılmalı idi...
- Birincisi, şairlər və bəstəkar, belə deyək, mətnşünas tədqiqatçısı deyil. İndiki həqiqəti kim üzə çıxardı? Təbii ki, mətnşünas, tədqiqatçı çıxardı. Belə deyək, şairin fəaliyyətinə tədqiqatçılıq, mətnşünaslıq aid deyildi. “Cəmo Bəy Cəbrayılbəyli: Həyatı və bədii yaradıcılığı” adlı kitabımda qeyd etmişəm ki, Hacı Kərim Sanılının “Azərbaycan” (1919), Cəfər Cabbarlının “Olsun qoy” (1923) şeirləri 1992-ci ildən sonra Əhməd Cavadın kitablarına daxil edilib. Bu yanlışlığın, təbii ki, Əhməd Cavada aidiyyəti yoxdur. Belə bir söz var, deyirlər ki, çörəyi ver çörəkçiyə birini də artıq. Hər işin öz mütəxəssisi var. Onlarla fakt göstərə bilərəm ki, birinin əsəri başqasının adına gedib, mən belə faktları aşkarlayıb “Bayraməli Abbaszadə: həyatı və mühiti” adlı monoqrafiyamda vermişəm. Fikrimcə, elmi həqiqət bütün həqiqətlərdən üstündür.
- “Cəmo Bəy Cəbrayılbəyli: Həyatı və bədii yaradıcılığı” kitabınızla siz dəyərli bir şairimizi cəmiyyətimizə tanıtmısımız. Bu kitabda hansı məqamlara üstünlük verilib?
- Kitabda Cəmo bəy Adil bəy oğlu Cəbrayılbəylinin (1887-1965) həyatı, mühiti və bədii yaradıcılığı ilk dəfə tədqiqat obyektinə çevrilərək geniş, ətraflı və sistemli araşdırılıb. Tədqiqat işi yerinə yetirilərkən ilk qaynaqlardan: arxiv sənədlərindən, dövrün qəzet və jurnallarından, mötəbər faktlardan istifadə olunub. Tədqiqat zamanı məlum oldu ki, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli bədii yaradıcılığa gənclik illərindən başlamış, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyli və digər görkəmli sənətkarlarla dostluq və yaradıcılıq əlaqələri saxlamışdır. C.Cəbrayılbəyli şeir, hekayə və məzhəkələrinin nəşri zamanı “Cəmo bəy”, “Cəmo bəy Aciz Şirvani”, “C.Aciz Şirvani”, “Aciz”, “Şirvanlı”, “Cəmo Cəbrayıl”, “Cəmo Cəbrayılbəyli”, “Cəmo Cəbrayılzadə” və s. imzalardan istifadə etmişdir.
- Himnimizin mətni Cəmo bəyin hansı şeiridir?
- Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin 1918-ci ildə yazdığı “Vətənim” şeirinin ərəb qrafikası ilə ilk əlyazma versiyasını onun bacısı nəvəsi Gülsüm Əfəndizadə 1967-ci il 6 iyul tarixində Cəmo bəyin həyat yoldaşı Şəfiqə Cəbrayılbəyliyə yadigar olaraq göndərmişdir. “Vətənim” şeiri Azərbaycan Dövlət Himninin (cüzi redaktə işi istisna olunmaqla) mətni ilə eynidir. Gülsüm Əfəndizadənin ərəb qrafikası ilə “Vətənim” şeirinin 1967-ci il əlyazma nüsxəsinin orijinalı monoqrafiya müəllifinin arxivindədir. Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin sentyabr-oktyabr 1918-ci ildə yazdığı “Vətənim” şeiri cüzi redaktə və dəyişiklərlə 1919- cu ildə “Milli nəğmələr” kitabında “Vətən marşı”, 1923-cü ildə “Öz dilək” jurnalında “Azərbaycan marşı”, 1928-ci ildə “İstiqlal uğrunda” şeirlər məcmuəsində “Azərbaycan”, 1944-cü ildə “Gənclər yaradıcılığı” dərgisində “Azərbaycan” (Milli himn), 1965-ci ildə Etem Üngörün “Türk Marşları” kitabında “Azərbaycan marşı”, 1966-cı il “Azerbaycan Balosu” dərgisində “Azərbaycan, Azərbaycan” adı ilə nəşr olunmuşdur. Bu mənbələrdə “Vətənim” (“Azərbaycan marşı”) şeirinin müəllifliyi istiqlal şairimiz Əhməd Cavada aid edilməmişdir. Mötəbər sənədlərə, etibarlı faktlara əsaslanmadan Cəmo bəyin “Vətən marşı” şeiri “Azərbaycan marşı” adı ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında 27 may 1992-ci il tarixli, 142 saylı qərarına əsasən yanlış olaraq Əhməd Cavadın əsəri kimi təsdiqlənmişdir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin mətn müəllifi haqqında Milli Məclisin 1992-ci il 27 may tarixli qərarından sonra da mətbuatda dəfələrlə məsələ qaldırılmış, təəssüf ki, irəli sürülən mülahizələr açıq qalmış sualları mükəmməl cavablandıra bilmədiyi üçün problem həllini tapmamışdır. Himn sözlərinin müəllif kimliyi haqqında müxtəlif araşdırıcılar tərəfindən 4 versiya irəli sürülmüşdür: 1. Cəmo bəy Cəbrayılbəyli, 2. Əhməd Cavad, 3. Üzeyir Hacıbəyli, 4. Cəmo bəy Hacınski. Araşdırmalar nəticəsində əldə etdiyimiz bütün sənədlər, arxiv materialları, arqumentlər, faktlar və sağlam məntiq himn mətninin Cəmo bəy Cəbrayilbəyliyə aid olduğunu təsdiqləyir. Digər versiyalar haqqında əsaslandırılmış faktlar olmadığı üçün müsbət fikir söyləmək mümkünsüzdür.
- Bu tədqiqatın əsas qayəsi nə idi?
- Bu elmi-tədqiqat işinin ən böyük və əhəmiyyətli nəticəsi, aprobasiyası Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin “Vətənim” (“Vətən marşı”, “Azərbaycan marşı”) şeiri üzərində müəlliflik hüququnun bərpa edilməsi olardı...
- Bu olduqca ciddi məsələdir və kitabınızda himnin mətninin gerçək müəllifinin kimliyi təsdiqlənib. Siz Milli Məclisə müraciət etmisinizmi?
- Bəli, Milli Məclisə müraciət də etmişəm, kitab da göndərmişəm. Milli Məclisdən mənə problemin elmi tərəfini həll etdiyimi bildiriblər, telefon vasitəsilə rəhbərliyin də təşəkkürünü çatdırıblar. Məsələnin hüquqi tərəfi qalıb. Hüquqi tərəfini həll etmək Milli Məclisin səlahiyyətindədir.
- Kitabın sonunda təkliflərimi də qeyd etmişəm. Bildirmişəm ki, sələfləri tərəfindən yol verilmiş yanlışlığın hüquq və ədalət naminə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı ilə aradan qaldırılması təşəbbüsləri zəruridir. Burada müəlliflik hüququnun ciddi şəkildə pozulması faktı müəyyən edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqındakı 27 may 1992-ci il tarixli, 142 saylı qərarına düzəliş edilərək “mətni Əhməd Cavadın olan “Azərbaycan marşı” əvəzinə “mətni Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin olan “Azərbaycan marşı” sözləri yazılmalı, qərara əlavə edilmiş “Azərbaycan marşı”ndan sonra “sözləri Əhməd Cavadındır” ifadəsi müqabilində “sözləri Cəmo bəy Cəbrayılbəylinindir” kəlmələrinin təsdiqi Ali qanunvericilik orqanı tərəfindən öz əksini tapmasına möhtacdır.
İradə SARIYEVA
