Buraxılış imtahanları bu il də narazılıq yaratdı - sərbəst suallar...
Kamran Əsədov: “Riyaziyyat fənni üzrə buraxılış imtahanlarında açıq sualların sayının kəskin şəkildə artırılması şagirdlər, müəllimlər və təhsil sistemi üçün ciddi problemlər yaradıb”
Dövlət İmtahan Mərkəzinin(DİM) buraxılış imtahanlarını ilbəil daha da çətinləşdirdiyi iddia olunur. DİM-in martın 2-də keçirdiyi buraxılış imtahanı ilə bağlı narazılıqlar sosial şəbəkədə ifadə olunur. Yəni 11-ci sinif buraxılış imtahanları ilə bağlı müəyyən xoşagəlməz söz-söhbətlər var.
Ən ciddi məsələlərdən biri budur ki, xüsusilə də riyaziyyat fənnindən açıq sualların sayı xeyli dərəcədə artırılıb. Bunun birdən-birə belə radikal şəkildə dəyişdirilməsi düzgün hesab edilmir. Qapalı tipli test suallarından birdən-birə açıq sualara keçmək istəyirlər, bu da narazlıq doğurur. Abituriyentlərin çox ciddi əziyyət çəkdiyi şeylərdən biri, məhz riyaziyyatdan açıq tipli sualların çox olmasıdır ki, bu da böyük narazılıqla müşayiət olunur.
“Azərbaycanda heç bir keçid dövrü olmadan bu sistemə keçmək birbaşa olaraq yüz minlərlə abituriyenti çətin vəziyyətə salmaq deməkdir”
Məsələyə şərh verən təhsil eksperti Kamran Əsədov “Bakı-Xəbər”ə “Riyaziyyat fənni üzrə buraxılış imtahanlarında açıq sualların sayının kəskin şəkildə artırılması şagirdlər, müəllimlər və təhsil sistemi üçün ciddi problemlər yaradıb. Bu dəyişikliklər elə bir vaxtda həyata keçirilib ki, nə müəllimlər, nə də şagirdlər buna hazır idilər. Uzun illər test əsaslı sistemlə hazırlaşan abituriyentlər indi bir anda açıq suallarla qarşı-qarşıya qalıblar. Bu isə onların imtahan nəticələrinə, psixoloji durumuna və ümumi təhsil keyfiyyətinə ciddi təsir göstərəcək”-deyə bildirdi.
K.Əsədov bildirdi ki, Dövlət İmtahan Mərkəzinin təqdim etdiyi rəsmi məlumata görə, 2024-cü ilin buraxılış imtahanlarında riyaziyyat fənni üzrə açıq sualların payı 35%-ə yaxın olub, bu il isə bu göstərici 50%-dən yuxarıdır. “Bu qədər ciddi dəyişikliyin bir neçə ay içində tətbiq edilməsi şagirdləri tamamilə hazırlıqsız vəziyyətdə qoyur. Riyaziyyat üzrə açıq sualların çox olması, xüsusilə zəif hazırlıqlı və sosial cəhətdən dezavantajlı bölgələrdə oxuyan şagirdlər üçün daha böyük problemlər yaradır. Çünki onlar məntiqi və izahlı cavab tələb edən tapşırıqları yerinə yetirmək üçün əlavə dəstəyə və keyfiyyətli təlim prosesinə ehtiyac duyurlar.
Test sisteminin üstünlüklərindən biri obyektiv qiymətləndirmədir. Açıq suallarda isə qiymətləndirmə subyektiv xarakter daşıyır. Bu, artıq müəllim və ekspertlərin şəxsi yanaşmasına əsaslanan bir prosesdir və hər şagird eyni səviyyədə qiymətləndirilmir. İmtahanın nəticələri şagirdin öz biliklərindən daha çox, cavablarının hansı nəzarətçi tərəfindən yoxlanıldığına bağlı ola bilər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, açıq sualların tətbiq edildiyi ölkələrdə (məsələn, Finlandiya, Estoniya, Yaponiya) müəllimlər illərlə bu sistemə uyğunlaşdırılır, məktəblərdə xüsusi metodika hazırlanır və şagirdlər açıq cavab verməyə yönləndirilir. Azərbaycanda isə heç bir keçid dövrü olmadan bu sistemə keçmək, birbaşa olaraq yüz minlərlə abituriyenti çətin vəziyyətə salmaq deməkdir.
Riyaziyyatda açıq sualların çox olması əlavə psixoloji stres yaradır. Şagirdlər onsuz da imtahana hazırlıq prosesində kifayət qədər təzyiq altındadırlar. Açıq suallarda onların təkcə düzgün cavabı tapması deyil, həm də bu cavabı necə yazmaları mühüm rol oynayır. Əgər bir abituriyent düzgün cavabı əldə etsə, lakin həll prosesini istənilən formada təqdim etməsə, bu, onun imtahan balına mənfi təsir edəcək. Bu, riyaziyyatın tədrisinə yanaşmanın dəyişdirilməsini tələb edir, lakin mövcud təhsil sistemində bunun üçün vaxt və imkan yaradılmayıb”.
K.Əsədov qeyd etdi ki, müəllimlər üçün də vəziyyət çətindir, açıq sualların sayının artması məktəblərdə riyaziyyat dərslərinin tədrisini dəyişdirməyi tələb edir: “Müəllimlər təkcə mövzuları izah etməklə kifayətlənməməli, şagirdləri yazılı şəkildə cavab verməyə hazırlamalıdır. Lakin indiyə qədər məktəblərdə bu istiqamətdə sistemli bir metodika tətbiq olunmayıb. Nəticədə, müəllimlər özləri də dəyişikliklərə uyğunlaşmaq üçün əlavə yüklə qarşılaşırlar. Tədris metodları yenilənmədiyi halda, şagirdlərdən açıq suallara cavab verməyi tələb etmək qeyri-realdır.
Açıq sualların tətbiqi ilə yanaşı, qiymətləndirmə mexanizminin də şəffaf olması zəruridir. Burada ən vacib məqam sualların qiymətləndirilməsi ilə bağlı meyarların hamıya aydın və konkret olmasıdır. Əgər riyaziyyat imtahanında qiymətləndirmə meyarları dəqiq müəyyən edilməzsə, o zaman eyni cavabı yazan iki abituriyent müxtəlif ballar ala bilər. Bu isə ciddi narazılığa səbəb olacaq. Beynəlxalq təcrübədə, məsələn, Böyük Britaniyada qiymətləndirmə prosesinin obyektivliyini təmin etmək üçün əlavə yoxlama sistemləri mövcuddur. Şagirdlərin cavabları bir neçə ekspert tərəfindən qiymətləndirilir və qiymətləndirmədə fərqlər olduqda, üçüncü ekspert məsələni həll edir. Azərbaycanda isə belə bir sistem tətbiq olunmur, nəticədə qiymətləndirmə subyektivlikdən asılı olur”.
K.Əsədovun fikrincə, ən böyük problemlərdən biri də məhz sosial bərabərsizliyin nəzərə alınmamasıdır. Onun sözlərinə görə, böyük şəhərlərdə yaşayan, repetitor dəstəyi ala bilən abituriyentlər üçün açıq suallara cavab yazmaq daha asan ola bilər, lakin bölgələrdə oxuyan və məhdud resurslara malik şagirdlər üçün bu daha ciddi çətinlik yaradır. “Açıq suallara düzgün cavab vermək üçün təkcə bilik deyil, həm də akademik yazı bacarığı lazımdır. Lakin ölkədəki məktəblərin çoxunda bu bacarıq sistematik şəkildə tədris olunmur. Bu isə o deməkdir ki, imkanlı ailələrin uşaqları bu imtahanlarda daha yüksək nəticə göstərəcək, maddi imkanı olmayan şagirdlər isə geri qalacaq.
Bu cür dəyişikliklərin tətbiqindən əvvəl keçid dövrü müəyyən edilməli, müəllimlər üçün xüsusi təlimlər təşkil edilməli və məktəb proqramı buna uyğun tənzimlənməlidir. Təhsildə radikal dəyişikliklər hər zaman zəruridir, lakin bu, sistemin hazır olub-olmaması nəzərə alınaraq edilməlidir. Məsələn, Almaniyada açıq suallara keçid 10 ilə yaxın müddətdə həyata keçirilib və tədricən sistemə inteqrasiya edilib. Azərbaycanda isə dəyişikliklərin bir neçə ay içində edilməsi təhsil sisteminin qeyri-peşəkar idarə olunduğunu və qərarların düşünülməmiş şəkildə verildiyini göstərir.
Müəllimlərə və şagirdlərə zaman tanınmadan, lazımi metodoloji baza formalaşdırılmadan açıq suallara keçmək düzgün deyil. Test sistemindən tədricən uzaqlaşmaq olar, lakin bu, məktəb proqramı ilə paralel həyata keçirilməlidir. Əks halda, bu, sadəcə imtahan sistemini süni şəkildə daha çətin hala salmaq və abituriyentlərin təhsil alma imkanlarını məhdudlaşdırmaqdan başqa bir şey deyil. Təhsil eksperiment sahəsi deyil, burada hər addım düşünülmüş və gələcəyə hesablanmış olmalıdır. Açıq sualların artması təhsilin keyfiyyətini artırmır, əksinə, hazırlıq üçün imkanları olmayan şagirdləri sistemdən kənarlaşdırır. Təhsil sistemində belə kəskin dəyişikliklər yalnız planlı şəkildə və bütün iştirakçıların – şagirdlərin, müəllimlərin və valideynlərin hazırlıqlı olduğu şəraitdə həyata keçirilməlidir. Əks halda, nəticələr yalnız narazılıq və imtahan stresinin artması ilə müşayiət olunacaq” - deyə K.Əsədov bildirdi.
İradə SARIYEVA
