Ermənilər İrəvan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan bölməsinə niyə müqavimət göstərirdilər...
XIX əsrdən başlayaraq, İrəvan başda olmaqla Qərbi Azərbaycanın hər bir yeridə maarifçilik hərəkatına başlanıldı. Bu proses, xüsusən də İrəvanda daha çox canlandı, İrəvan Müəllimlər Seminariyası yaradıldı, qızlar və oğlanlar üçün ayrıca rus-tatar məktəbləri açıldı.
İrəvan Müəllimlər Seminariyasında müəllim kadrlarının hazırlığına başlanıldı və bir sıra görkəmli ziyalılar bu seminariyanın məzunu olublar. Erməni daşnaklarının fitnəsi, təxribatı nəticəsində İrəvan Müəllimlər Seminariyası bağlanır və bu da müəllim kadrların hazırlanması işinə ciddi ziyan vurur. Başdan ermənilər azərbaycanlı kadrların hazırlanmasına qarşı idilər və minbir bəhanə ilə bu prosesin qarşısını almağa çalışırdılar.
Lakin Qərbi Azərbaycanın ziyalıları, irəlidə olan adamları ermənilərin bu addımını heç cür qəbul edə bilmirdilər və milli pedaqoji kadrların hazırlanması üçün yollar axtarırdılar.
Nəhayət, 1924-cü ildə İrəvan Azərbaycan Pedaqoji Texnikumunun (İrəvan Türk Pedoqoji Texnikum) yaradılmasına nail oldular. İrəvan Pedoqoji İnstitutun Azərbaycan bölməsi isə sonra açılacaqdı.
“İrəvanda izim qaldı” rubrikasında İrəvan Pedaqoji Texnikumunun və İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin azərbaycanlı müəllim kadrların hazırlanmasında oynadıqları roldan danışacağıq. Qeyd etdiyimi kimi, o dövrdə ermənilər Azərbaycan dilində təhsilə maneçilik göstərsələr də, savadlı azərbaycanlıların sayının az olmasına çalışsalar da yerli ziyalıların tələbi və zəhməti ilə əvvəlcə Pedaqoji Texnikum, sonra isə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsi yaranıb.
- İrəvan Pedaqoji Azərbaycan Texnikumu...
1924-cü ildən fəaliyyət göstərən texnikumda azərbaycanlı gənclər təhsil alırdı. Çox təəssüflər olsun ki, Stalinin erməni cəlladları bu texnikumda təhsil alan tələbələrin taleyinə diş qıcayırlar. Belə ki, erməni fitnəsi ilə 1930–1935-ci illərdə texnikumun 102 nəfər tələbə və müəllimi "bəy", "xan", "mülkədar", "qolçomaq", "kulak" damğası ilə repressiyaya məruz qalıblar.
1936-cı ildən isə İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Məktəbi adlanan bu təhsil ocağı Azərbaycan elminə və maarifinə görkəmli xadimlər bəxş edib. Bu təhsil ocağına müxtəlif vaxtlarda Mehdi Kazımov, Bəhlul Yusifov, Həmid Məmmədzadə kimi tanınmış maarif xadimləri rəhbərlik edib.
1928–1930-cu illərdə İrəvanda Pedaqoji Texnikumunda görkəmli akademik Yusif Məmmədəliyev də müəllim işləyib. Ondan başqa xeyli sayda tanınmış şəxslər də bu ünvanda işləyiblər.
- Ermənilər azərbaycanlılar üçün müstəqil ali məktəbin olmasına niyə razılıq vermirdi?
Bu sahədən söhbət açan N.Nəcəfov yazır ki, Azərbaycan elmi-pedaqoji fikir sferasında İrəvan Pedaqoji Texnikumu və İrəvan Pedaqoji İnstitutunun öz yeri vardır. O, qeyd edir ki, onlar haqqında ədəbiyyatda az yazılsa da bu təhsil ocaqları tariximizdə müəyyən izlər qoyub, Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafında bu təhsil müəssisələrinin məzunlarının rolu da az olmayıb. N.Nəcəfovun yazdığına görə, İrəvanda heç zaman azərbaycanlılar üçün ayrıca pedaqoji institut olmayıb, azərbaycanlı kadrlar İrəvan Erməni Pedaqoji İnstitutunun nəzdindəki bölmələrdə hazırlanıb. “Ermənilər azərbaycanlılar üçün müstəqil ali təhsil ocağının olmasına, yüzlərlə azərbaycanlının, həm də müəyyən elmi-mədəni hazırlığa malik soydaşlarımızın bir yerə toplanmasına qətiyyən imkan verməzdilər. Ona görə də Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil almaq məsələsinə həmişə qısqanclıqla yanaşılırdı.
Qərbi Azərbaycanın elmi potensialının mayasını təşkil edən, deportasiyaya uğrayaraq 1948-ci ildə Bakıya köçürülməklə fəaliyyətinə son qoyulan İrəvan Pedaqoji İnstitutu nəzdindəki Azərbaycan bölməsi uzun və keşməkeşli bir yol keçib.
Çox təəssüf ki, qədim tarixə malik olan Qərbi Azərbaycanın zəngin mübarizə tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri, incəsənəti, etnoqrafiyası, o cümlədən məktəb tarixi kifayət qədər sistemli öyrənilməmişdir. İrəvan azərbaycanlıları təhsil sahəsində də zamanın sərt üzü ilə dönə-dönə qarşılaşaraq amansız təqiblərə, mənəvi və fiziki basqılara məruz qalıb, çıxış yolunu ancaq Azərbaycana köçməkdə görüblər. Bir fakt danılmazdır ki, erməni millətçiləri əsrin əvvəllərindən azərbaycanlıları öz ata-baba yurdlarından çıxarmaqla soyqırımı siyasətini ardıcıl davam etdirməyə cidd-cəhdlə çalışmışdılar. Azərbaycanlılar isə necə olursa-olsun bu çətinliklərə sinə gərməli olub 70 il duruş gətirə biliblər. Basqılar, təqiblər güclü olsa da, soydaşlarımızda elm, təhsil həmişə müqəddəs amal kimi qalıbdır”.
- “Azərbaycan məktəblərinin kadr çatışmazlığı o yerə çatdırılmışdı ki...”
Mütəxəssis vurğulayır ki, Sovet rejimi öz ideoloji dayaqlarını möhkəmləndirmək məqsədilə Azərbaycanda ermənilərin, Gürcüstanda və Ermənistanda azərbaycanlıların təhsil probleminin həlli sahəsində də müəyyən işlər görmüşdü. “Lakin digər müttəfiq respublikalardan fərqli olaraq, şovinist Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil alması müşkül məsələyə çevrilmişdi. “Böyük Ermənistan” xülyası ilə yaşayan bu “fanatiklər” öz çirkin məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün min cür hiylələrə əl atır, azərbaycanlıların ali təhsil almalarını əngəlləyirdilər. Yüz minlərlə soydaşımızın yaşadığı bu sovet respublikasında onların ali təhsil almaları erməniləri heç də narahat etmirdi. Ona görə də azərbaycanlılar ali təhsil almaq üçün çox zaman Bakıya üz tutur, ümidlərini Azərbaycana bağlayırdılar. Hər dəfə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasına dair məsələ qaldırılanda ermənilər min bir bəhanə ilə buna imkan olmadığını deyir, kadr çatışmazlığını əsas tutaraq, öz fikirlərini bir sıra arqumentlərlə əsaslandırırdılar. Bəzi obyektiv, subyektiv səbəblər də hər dəfə onların köməyinə gəlirdi. Odur ki, Ermənistanda ali təhsilli azərbaycanlıların sayı artmırdı, ayrı-ayrı rayonlarda ali təhsillilər barmaqla göstərilirdi. Ermənilər də elə bunu arzulayırdılar. Lakin bu məsələyə onlar nə qədər müqavimət göstərsələr də, onun qabağını tam kəsə bilmirdilər. Təsadüfi deyil ki, 1924-1925-ci dərs ilində azərbaycanlılar üçün ilk dəfə İrəvanda türk işçi fakültəsi açıldı. Bu iş onların ürəyincə olmasa da, bu fakültə 15 il fəaliyyət göstərə bildi, on beş il davam edən bu fakültədə ilk ali təhsilli kadrlar hazırlandı. Bu barədə mətbuatda da yazılar gedirdi. “Qızıl şəfəq” qəzetində 1935-ci ildə bu barədə yazılan bir məqalədə türk fakültəsinin çətinliklərlə qarşılaşmasından bəhs edilirdi. Qəzetin məlumatına görə, burada cəmi 18 tələbə oxuyurdu. Azərbaycan dilində ədəbiyyatın yoxluğu, mütəxəssis kadrların çatışmaması işin keyfiyyətinə öz təsirini göstərirdi.
1936-1937-ci dərs ilində İrəvan Qiyabi Pedaqoji İnstitutu da təsis edildi. Beynəlmiləlçilik siyasətinə müvafiq olaraq onun nəzdində türk şöbəsi də açıldı. Lakin qəbul qaydalarına, xüsusən azərbaycanlılarla bağlı qoyulan bürokratik tələblər sənəd qəbulunu ləngidirdi. Axırda bu bölmədə yerlər boş qalırdı. Ona görə də elə birinci il “Türk məktəblərində coğrafiya, tarix müəllimlərinə olan böyük ehtiyac nəzərə alınaraq” qiyabi institutun bu bölməsinin coğrafiya və tarix şöbələrinə sənəd qəbulu işi aprelin 10-dək uzadılmışdı. İlbəil yaranan kəm-kəsirin hesabına Azərbaycan məktəblərinin kadr çatışmazlığı o yerə çatdırılmışdı ki, məktəblər bağlanmaq təhlükəsi ilə üzləşirdi, ona görə də əlavə tədbirlərə əl atmaq lazım gəlirdi. Az sonra, yəni 1937-ci ildə İrəvanda ikiillik müəllimlər institutunun Azərbaycan şöbəsi də açıldı. Burada 20 nəfərin əyani, 20 nəfərin qiyabi təhsil alması planlaşdırılmışdı. Tədris prosesinin səmərəli təşkilinə imkan olmadığı üçün müəllimlər əsasən Bakıdan dəvət olunurdu. Dərsliklər də Bakıdan gətirilirdi. Lakin ehtiyac yalnız bununla bitmirdi. Azərbaycanlılara lazımi şərait də yaradılmırdı. Bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, İrəvan Dövlət Universitetinin nəzdindəki şərqşünaslıq fakültəsində azərbaycanlıların oxumasına hər cür maneçilik törədilirdi. Bura maraq göstərənlər olsa da, qarşıya belə bir tələb qoyulmuşdu ki, şərqşünaslıqda oxuyanlar erməni dilini mükəmməl bilməlidir. Deməli, o fakültədə yalnız ermənilər, ya da erməni məktəbini bitirənlər oxuya bilərdi…”
- “...İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin 4 fakültəsində cəmi 20 tələbə oxuyurdu”
Mütəxəssis qeyd edir ki, Azərbaycanda isə ermənilərin təhsilinə kifayət qədər qayğı göstərilirdi. “Hələ ötən əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda erməni bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Hətta qəbul planının 15-20 faizi bu bölmə üçün nəzərdə tutulurdu. Erməni alimlər isə, hər il bunun az olduğundan yuxarılara şikayət edirdilər, çox vaxt öz məqsədlərinə nail olurdular.
Böyük Vətən müharibəsi illərində Ermənistan hökumətinin yuxarı dairələrində oturan millətçi-şovinistlərin əl-qolu nisbətən bağlanmışdı, onlar müvəqqəti olaraq öz qınlarına çəkilmişdilər. Ona görə də bir sıra görüntülərlə öz çirkin niyyətlərini ört-basdır edirdilər. Artıq mətbuatda da kadr hazırlığı kəskinliyi ilə qoyulurdu. Məsələn, “Zəngi” qəzetində xırda millətlərin, o cümlədən azərbaycanlıların problemlərinə toxunan məqalələrdə məktəblərin kadrsız qalmaması üçün təcili tədbirlər görmək təklifləri irəli sürülürdü. Məhz bunların təsiri idi ki, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun 4 fakültəsinin Azərbaycan bölməsində dil-ədəbiyyat, fizika-riyaziyyat, tarix-coğrafiya müəllimləri hazırlanırdı. Onlar buna mane olsa da, bu prosesi dayandırmağa qabil deyildilər. Azərbaycanlı ziyalılar isə bu yolda öz səylərini davam etdirirdilər.
Uzun müddət Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda çalışmış Fərhad Fərhadov 1942-1943-cü illərdə müharibədən qayıtdıqdan sonra həm İrəvan Pedaqoji Texnikumunda, həm də 1944-cü ildən başlayaraq İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deməyə başlamışdır. O, 1945-ci ildə İrəvanda “Qədim və orta əsrlər ədəbiyyatına dair oçerklər” kitabının nəşrinə də nail olmuşdu. Lakin Mərkəzi hökumətin əli ilə həyata keçirilən azərbaycanlıların “mədəni deportasiyası” 1948-ci ildə onun da İrəvanı tərk etməsilə nəticələnmişdir. Azərbaycan bölməsinin cəfakeşlərindən olan professor Rəhim Allahverdiyev (1907-1973) 1945-ci ildən deportasiyaya qədər İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs aparmışdır. İnstitut köçürüləndə o da Bakıya gəlmiş, burada dissertasiya müdafiə edərək, elmlər doktoru adını almış, 400-dən çox məqalənin müəllifi kimi tanınmışdır.
Ermənilərin sıxışdırmalarının nəticəsi olaraq, deportasiya ərəfəsində, yəni 1947-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin 4 fakültəsində cəmi 20 tələbə oxuyurdu. Bu elə vaxt idi ki, azərbaycanlıların deportasiyasının yeni dalğası gözlənilirdi. Elə bu zaman İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Elmi Şurası Azərbaycan bölməsinin işini müzakirəyə çıxararaq, onları bir qədər də sıxışdırdı. 1947-ci il 22 iyunda bu barədə qəbul edilən qərara əsasən Azərbaycan bölmələri erməni bölmələri ilə birləşdirildi. Azərbaycan bölməsinin dekanları isə erməni bölməsi dekanlarının müavini vəzifəsinə keçirildi. Onların müstəqil qərar qəbul etmək səlahiyyəti əllərindən alındı. Bununla da bu fakültələrdə milli mənəvi dəyərlərə ağır zərbə vuruldu. Müəllimləri də, tələbələri də məcbur edirdilər ki, ermənilərlə birgə nəfəs alsınlar, necə deyərlər “onların çaldığı havalarla oynasınlar”. Ona görə də günü-gündən Azərbaycan bölməsində kadr potensialı zəifləyirdi. Buranın Azərbaycan bölməsində dərs deyənlərin çoxu əsasən İrəvan Pedaqoji Texnikumuna keçirdilər. Çünki stabil kollektivi parçalanan bu institutdan fərqli olaraq texnikumda sanballı kadr potensialı hələ də qalırdı. Bu mənəvi sıxıntılara baxmayaraq, bu prosesi sönməyə qoymayan tarixi səbəblər də vardı...” - deyə qeyd edən N.Nəcəfov qeyd edib.
Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlı müəllim kadrlarının hazırlanması prosesu olduqca çətin və keşməkeşli bir yoldan keçib. Onlar ağır mübarizə şəraitində buna qismən də olsa nail oldular. Qərbi azərbaycanlılar öz yurdlarından deportasiya olunsalar da, amma orada çox dərin silinməz izlər qoyublar. Geriqayıdışda oz izlərinə qovuşacaqlar və yeni-yeni milli ruhlu məktəblər yaradacaqlar.
İradə SARIYEVA
