Azərbaycanın üzərindən yeni böyük gəlirli dəmir yolu keçəcək...
Ukrayna böhranı və Qırmızı dənizdə husilərin yük gəmilərinə hücumları Pekini Çinin əsas ticarət tərəfdaşı olan Avropa İttifaqına yeni ticarət yolları axtarmağa vadar edir. Bu vəziyyətdə ABŞ prezidenti Donald Tramp Çini Amerika bazarlarından sıxışdırmaq üçün tariflərdən istifadə etməyə davam edərsə, Çin üçün yeni marşrut daha da aktuallaşacaq.
Qeyd edilənlər fonunda xatırladaq ki, Çin, Qırğızıstan və Özbəkistan dekabr ayında Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzərindən keçərək Çini Avropaya logistik baxımdan yaxınlaşdıracaq dəmir yolunun tikintisinə başlayacaqlarını açıqlamışdı. Bu xətt Rusiyadan yan keçəcək. Çindən Avropaya marşrutların istiqamətinin dəyişdirilməsi Rusiya iqtisadiyyatına zərər verə bilər, lakin Pekin və Moskva arasındakı əlaqələrə təsir etməyəcək. “The Economist” jurnalı yazır ki, yeni dəmir yolu xətti haqqında söhbət 30 il əvvəl başlayıb. Planın həyata keçirilməsi ilə bağlı qərar yalnız Ukraynada mühribə başlayandan sonra qəbul edilib. Bundan əvvəl Çindən Avropaya gedən əsas dəmir yolu xətti Rusiyadan, bəzən də Qazaxıstandan keçirdi.
Ukraynadakı hərbi münaqişə mənzərəni dəyişib. Yüklərin təhlükəsiz daşınmasından əmin olmayan və sığortanın bahalaşmasından narazı olan Avropa daşıyıcıları bu marşrutdan yayınmağa başladılar. Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyalar da malların Rusiya üzərindən çatdırılma müddətinin artmasına səbəb olub. Yük şirkətləri malları Qazaxıstanın Xəzər dənizindəki limanlarına yönləndirməyə başladılar, yəni Orta Dəhliz adlanan Transxəzər marşrutundan istifadə etməyə başladılar. Bura Qırğızıstan və Özbəkistandan keçən xətti də əlavə etsək, Avropaya gedən Orta Dəhliz daha da qısalacaq. 2024-cü ilin iyununda Çin hökuməti bu ölkələrlə 520 km dəmir yolu xəttinin çəkilməsi ilə bağlı müqavilə imzalayıb. “The Economist” jurnalının öz şərhində daha sonra xatırladığı kimi, Pekin Moskva ilə münasibətlərinin “çiyin-çiyinə” prinsipinə əsaslandığını bildirib. Yəni iki güc arasında əlaqələr güclüdür. Amma Avropaya ixraca gəldikdə, Çin ən yaxşı dostundan asılı olmamağa üstünlük verir. Çinlilər Rusiya liderlərindən üz döndərmirlər. Onlar Rusiyanı “Bir kəmər və bir yol” təşəbbüsü əsasında qlobal infrastrukturun qurulmasında əsas tərəfdaşlardan biri kimi görürlər. Bu təşəbbüs 2013-cü ildə Çin lideri Si Cinpin tərəfindən irəli sürülüb. Üstəlik, bunun motivlərindən biri də Rusiya və Orta Asiya ilə dəmir yolu əlaqələrini genişləndirmək istəyidir. Axı ABŞ-la müharibə olarsa, bu ölkələr Çini enerji resursları və xammalla təmin edə bilərlər. İndi Çinin Orta Dəhlizlə bağlı həvəsi onun ixracı artırmaq istəyini yüksəldir. Çin nəzərə alır ki, bu, iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsidir. İqtisadi artımın qeyri-sabit olduğu şəraitdə onun qorunub saxlanması xüsusilə vacibdir. Buna baxmayaraq, Çin və Rusiya arasındakı dəmir yolu marşrutları hər iki ölkə üçün son dərəcə vacib olaraq qalır. Bu xətlər vasitəsilə Çin Rusiyaya silah istehsalı üçün lazım olan avadanlıqlar verir. Amma Avropa ilə Rusiyanın münasibətləri gərgindir. Pekin başa düşür ki, bu durumda yeni yollarla Avropa bazarına, xüsusən də zamana həssas mallar üçün daha asan çıxış təmin edə bilər. Ona görə də Qırğızıstan və Özbəkistanla sövdələşmələr bağlayıb.
Təbii ki, dəniz yolu nəzəri cəhətdən qurudan qat-qat üstündür. “China Global South Project”in eksperti Yunus Şəriflinin dediyi kimi, qatarlar heç vaxt gəmiləri əvəz etməyəcək. Bir gəmi qatardan yüzlərlə dəfə çox konteyner daşıya bilər. Husilərin hücumlarına baxmayaraq, dəniz yolu ilə daşınma qurudan daha sərfəli olaraq qalır. Bəzi şirkətlər hətta Ümid burnu ətrafında gəmilərini Avropaya göndərməyə başlayıblar. Qırğızıstan və Özbəkistandan keçən dəmir yolunun tikintisi bir neçə il çəkəcək. Bişkekdən verilən məlumata görə, Çin Qırğızıstana 2,35 milyard dollar kredit verib. Orta Dəhlizin keçdiyi ölkələr və Çin onu təkmilləşdirməyə çalışır. Rusiya bu işlərdə iştirak etmir. Orta Dəhliz Rusiyadan keçən marşrutdan qısa olsa da, bu yol boyu malların çatdırılması üçün bir neçə sərhədi keçmək, yükləri Xəzər dənizində və ya Qara dənizdə alternativ marşrutla gəmilərə daşımaq lazımdır. Bununla belə, Çin artıq Orta Dəhlizə Rusiyadan keçən marşruta sadə əlavə kimi baxmır. Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin bir qolu hesab edilən Çin Müasir Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun araşdırmasına görə, marşrut yüklərin daşınması üçün əsas kanala çevrilir və strateji əhəmiyyət kəsb edir. Almaniyanın “Rhenus” logistika şirkətinin İstanbuldakı direktoru Korkan Tuğrul isə deyir ki, bu dəhlizlə daşıma hələ də Rusiyadan keçəndən 35% bahadır. Lakin bu marşrutla Çindən getdikcə daha çox yük çatdırılır. Rusiya Ali İqtisadiyyat Məktəbinin baş elmi işçisi Vasili Kaşin məsələ ilə bağlı qeyd edib: "Bu, Rusiyadan dəmir yolu ilə yan keçmək planı deyil. Qırğızıstan və Özbəkistandan keçən xətt 2023-cü ildən tikilir, ilk növbədə Özbəkistan məhsullarının Çinə tədarükünü təmin etmək üçün. Bundan gələcəkdə Çin mallarının Avropaya çatdırılması üçün istifadə oluna bilər”.
Samirə SƏFƏROVA
