Mirzə Fətəli Axundovun fəlsəfi baxışları və Azərbaycan tolerantlıq tarixində onun yeri...
III yazı
Mirzə Fətəli Axundovun Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrində xidmətləri haqqında qiymətli əsərlər yazılıb, tədqiqat nümunələri meydana çıxarılıb. Onun xidmətləri haqqında ən əsas sözü isə mütəfəkkirin əsərləri deyir. Bilirik ki, Mirzə Fətəli Axundovun irsi, onun yaratdıqları zaman-zaman qiymətləndirilib.
Axundovun əlifba siyasətimizdəki rolu isə danılmazdır. Dahi mütəfəkkirin bu istiqamətdə həyata keçirmək istədiyi işlər müstəqil Azərbaycan dövləti tərəfindən həyata keçirilib.
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya elmləri doktoru, professor Məsud Mahmudov «Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçid təcrübəsi» məqaləsində qeyd edir ki, M.F.Axundovun milli əlifbanın formalaşmasına verdiyi töhfə əvəzsizdir: «Pəncşənbə» sözü ilə bağlı M.F.Axundovun yarızarafat, yarıdoğru dedikləri onun ərəb qrafikasına münasibətini bir daha nəzərə çarpdırır. Bir gün Mirzə Fətəli işdən evə çox gec gəlmiş və arvadı bunun səbəbini soruşduqda, o, ərəb əlifbasında çoxlu nöqtə olduğuna və bunların qoyulmasına çox vaxt sərf edilməsinə işarə edərək demişdi: «Pəncşənbənin nöqtələrini qoymağa başım qarışdığından gecikdim!
Çox təəssüf ki, o nöqtələrdən yenə qurtula bilmədik».
Lakin M.F.Axundovun bu cəhdi, sonralar isə onun yenidən bu məqsədlə İstanbula və Tehrana səfərləri heç bir nəticə vermir, onun yaratdığı əlifba layihələri həyata keçmir.
XX əsrin 20-ci illərində yeni əlifbaya keçid, ərəb əlifbasının Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılması məsələləri yenidən aktuallaşdı. Görkəmli türkoloq-alim, Krım tatar və Azərbaycan dilçisi, ədəbiyyatşünas, şair Bəkir Çobanzadə «Yeni yol» qəzetinə müsahibəsində məsələyə münasibətini belə ifadə edirdi: «...bütün mahiyyəti ilə dilimizə uymayan ərəb əlifbasını islah etmək çətindir. Ərəb əlifbasını islah etmək yalnız yeni hərflər icad etmək deyil, bəlkə bütün sistemi dəyişmək məsələsidir ki, bu təqdirdə də yeni bir əlifba meydana gətirmiş oluruq. Latın əlifbası xaricdən əvvəl Azərbaycanda tam müvəffəqiyyət qazanmalıdır».
1921-ci ildə Xalq Komissarları Soveti tərəfindən Azərbaycanda Əlifba Komitəsi yaradılıb. 1922-ci ildə N.Nərimanovun başçılıq etdiyi xüsusi komissiya geniş müzakirələrdən sonra latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbasının layihəsini mətbuatda dərc etdi. 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Xalq Komissarları Şurası 1924-cü ildən başlayaraq, ərəb əlifbası ilə bərabər, yeni əlifbanı rəsmi olaraq dövlət əlifbası kimi qəbul etmək haqqında dekret imzaladı. 1929-cu il yanvarın 1-dən rəsmi olaraq tam şəkildə latın qrafikasına keçildi. 1939-cu ildə kiril əlifbasına keçidlə bağlı qərar verildi. 1940-cı il yanvarın 1-dən kiril əlifbası tətbiq olundu. Həmin il sentyabrın 1-dən məktəblər kirilə keçmiş oldu. Ümumiyyətlə, əlifbanın tez-tez dəyişdirilməsi hər hansı bir mədəni xalq üçün ağır nəticələr verir. Ərəb əlifbasını dəyişməklə biz minillik tariximizdən, mədəniyyətimizdən, elm xəzinələrimizdən ayrı düşdük. Yenidən latından kirilə keçidlə 15 illik tariximizdən, yazı vərdişimizdən aralandıq. Yeni latın qrafikalı əlifbaya son keçid nəticəsində isə 70 illik tariximizdən, nəşr olunmuş bütün mədəni irsimizdən (bu, heç də az itki deyil, bütün klassik irsimiz, dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatı inciləri kirildə artıq çap olunmuşdu) imtina etməli olduq».
M.Mahmudov qeyd edir ki, 1991-ci il dekabr ayının 25-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti «Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi barədə qərar verdi. Bu əlifba kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, türk əlifbası əsasında yaradılıb. Professor Mahmudovun qeyd etdiyinə görə, bu, türk xalqlarının yaxınlaşması, ortaq türk ədəbi dili, ortaq türk terminologiyası yaradılması sahəsində olduqca mühüm addımdır: «Bu baxımdan vahid əlifbanın mövcudluğu zəruri şərtdir. Yeni əlifbaya keçidin ağrısız və səmərəli olması üçün keçid dövrünün olması mühüm şərtdir. Azərbaycanda yeni əlifbaya keçid prosesi təxminən 10 il olub. İlk əvvəl olaraq orta məktəblərin birinci sinifləri yeni əlifbaya keçmiş, 10-cu sinifdə artıq yeni əlifbanı mənimsəmiş yeni nəsil yaranıb. Həmin ildən ali məktəblərin birinci kursları yeni abituriyentləri qəbul etmiş, onlar artıq yeni qrafikalı dərsliklərdən istifadə etməyə başlamışlar. Keçid dövrü həm də zəruri ədəbiyyatın, dərsliklərin, lüğətlərin çapı baxımından zəruridir.
Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan dilinə qayğı dövlət səviyyəsindədir və bir çox hüquqi sənədlər, Prezident sərəncamları ilə tənzimlənir».
Alim vurğulayır ki, Azərbaycan Respublikasının sabiq prezidenti Heydər Əliyevin 18 iyun 2001-ci il tarixdə imzaladığı «Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında Fərman, «Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 iyul 2001-ci il tarixli Sərəncamı, «Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 avqust 2001-ci il tarixli Sərəncamı, «Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili Haqqında» 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu, «Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 yanvar 2003-cü il tarixli Fərmanı olduqca qiymətli səndlərdir. M.Mahmudov həmçinin vurğulayır ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin «Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında» 12 yanvar 2004-cü il tarixli, Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi barədə 12 yanvar 2004-cü il tarixli, «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında» Azərbycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2012-ci il tarixli sərəncamları dilçilik sahəsinə, ölkənin əlifba siyasətinə verilən dəyərdir: «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 may 2012-ci il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına bu məqsədlə 2 milyon manat vəsait ayrılmış oldu. Bu fərman və sərəncamlarla bağlı xeyli iş görülüb, Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlər həyata keçirilib, bütün zəruri ədəbiyyat çap olunub. Ümummilli lider Heydər Əliyevin dil siyasəti onun layiqli varisi İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməkdədir.
Krım tatar əlifbası barədə fikirlərimi bildirmək istərdim. Hər şeydən əvvəl demək istərdim ki, mən bu əlifbanı bəyənirəm və məqbul hesab edirəm. Bu əlifbanın ən qiymətli cəhəti onun müasir türk və Azərbaycan əlifbası ilə, kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, eyni olmasıdır. Bu da türk xalqlarının bir-birinə yaxınlaşması, inteqrasiyası, vahid türk əlifbası, terminologiyası, orfoqrafiya, orfoepiya və qrammatikası yaradılması baxımından olduqca önəmli bir hadisədir. Məlum olduğu kimi, gələcəkdə ortaq ədəbi dil yaradılması da mühüm bir vəzifə kimi qarşıda durur, bu sahədə məsləhətləşmələr, söhbətlər aparılır, elmi konfrans və sessiyalar keçirilir.
Əlbəttə, dilçi-mütəxəssis kimi bu əlifbada məni qane etməyən məqamlar da var. Amma bu iradlarım təkcə Krım tatar əlifbasına deyil, eyni zamanda latın qrafikalı türk və Azərbaycan əlifbalarına da aiddir. Əgər islahatlar aparılacaqsa, hər üç əlifbada eyni zamanda aparılmalıdır. Bunlar daha çox ç(çe), ş(şe), x(xe) hərflərinə, hərflərin üstündə qoyulan nöqtələrə və quyruqcuqlara aiddir. Əlifbada nöqtələrdən imkan dairəsində qurtulmaq lazımdır. Yoxsa yenə «pəncşənbə» yazmalı olarıq və vaxt itkisinə məruz qalarıq. (E) sonor samiti vaxtilə Azərbaycan əlifbasında da olub. Sonradan ixtisara salınıb. Fikrimizcə, ona çox da ehtiyac yoxdur və onun funksiyasını «N» (ne) yerinə yetirir. Krım tatar əlifbasında L(le), M(me), N(ne), R(re) kimi səslənmə formasını məqbul hesab edirəm. Azərbaycan əlifbasında bu hərflər müvafiq olaraq L(el), M(em), N(en), R(er) kimi qəbul edilib. Krım tatar əlifbasında Q(qı), Ğ(ğı) səslənmələrinin unifikasiyası da məqbul olardı.
Bütövlükdə, mən bu əlifbanı bəyənir, Krım tatar və qazax xalqlarını yeni latın qrafikalı əlifbanın qəbulu münasibətilə təbrik edirəm».
Tədqiqatçılar yazır ki, azərbaycançılıq ideologiyasının nəzəriyyəçilərindən və təbliğatçılarından olan Əli bəy Hüseynzadə 1909-cu ildə nəşr olunan «Yazımız, dilimiz və «ikinci il»imiz məqaləsində yazırdı ki, əlifba və dil ilə bağlı islahatçı ideyaların ancaq Qafqazda, xüsusilə Tiflisdə M.F.Axundov, M.A.Şahtaxtlı və b. tərəfindən irəli sürülməsi düşündürücüdür: «Üç yüz milyon islamın əlifbasının altmış-yetmiş milyon türkün imlasını bir hökmi-qaraquşilə türkün, islamın mərkəzindən uzaq olan yuvalarından birdən dəyişmək istəyirlər! Halbuki, böylə mühüm bir əmr üçün kəndilərində lazım gələn məlumatdan əsər belə yox! Türkün imlasını islahı üçün deyil, sərf və nəhvi mükəmməl bilmək, bəlkə bütün türklərin tarixinə, ədəbiyyatına, etnoqrafiyasına, fonologiyasına haqqı ilə aşina bulunmaq tələb edər».
Əlifba ilə bağlı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev də yazırdı ki, Azərbaycan türk ədəbi dilinin və əlifbasının formalaşmasında rus dilinin mühüm təsiri olub: «1890-cı illərdə ortalığa atılıb ədəbiyyatla məşğul olmaq istəyən ziyalılarımız, özümü də o cümlədən hesab edirəm, iki tərəfdən də avara olub məcburən rus ədəbiyyatı təsiri altına düşüb, türk dilində rus cümlələri işlətməyə üz qoydular».
Tədqiqatçılar qeyd edir ki, bu baxımdan Əli bəy Hüseynzadə xeyli dərəcədə haqlı idi ki, ortaq türkcədən ayrı Azərbaycan türkcəsinin inkişafında, eləcə də əlifba islahatı məsələsində əvvəlcə çar Rusiyası, sonralar Sovet Rusiyası ideoloqlarının maraqlı, hətta icraçı olmaları təsadüfi olmayıb. Hər iki halda məqsədi Azərbaycanı türk dünyasından, xüsusilə Cənubi Azərbaycan və Türkiyə türklərindən ayırmaq idi.
Tədqiqatçılar qeyd edir ki, Azərbaycan Cumhuriyyəti latın əlifbasına keçidlə bağlı Türkiyə Cumhuriyyəti ilə də ortaq addım atmaq niyyətində olub. Həmin vaxt isə istər Türkiyə, istərsə də Azərbaycan Cumhuriyyəti üzərinə xaricdən olan basqılar bu məsələnin öz həllini tapmasına əngəl olub.
Göründüyü kimi, Axundovdan sonra digər fikir adamları da bu ideyaya sadiq qalıb. Məlumdur ki, Mirzə Fətəli Axundovdan başlanan əlifba ideyası XXI əsrdə həyata keçdi, böyük mütəfəkkirin arzularını müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyev reallaşdırdı.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.
