Bu da tarix elmimiz - 300 il əvvəlki şəxsiyyətin tərcümeyi-halı əməlli-başlı öyrənilməyib...
Azərbaycan tarixində elə məsələlər var ki, uzun illərdir mübahisə predmetidir. Baxmayaraq ki, o sahələrdə onlarla dissertasiya işi müdafiə olunub, kitablar çap olunub, amma heç kəs o mübahisəyə son qoya bilməyib.
Mübahisə acı bağırsaq kimi uzanır. Xüsusən də tarixi şəxsiyyətlərin, dövlət xadimlərinin, sərkərdələrin bir çoxunun doğum və ölüm tarixləri, onların doğulduğu yerlər barədə mübahisəli fikirlər var.
Son günlər gündəmə Əfşarlar dövlətinin qurucusu, tariximizin qüdrətli dövlət xadimi Nadir şahın harada doğulması məsələsi gətirilib. Bütün tarixi mənbələrdə, sənədlərdə, tarixi ədəbiyyatda Nadir şahın 1688-ci ilin oktyabrın 22-də Xorasan vilayətinin Dərgəz mahalının Dəstgird kəndində köçəri maldarlıqla məşğul olan bir ailədə dünyaya gəldiyi yazılır. Amma Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinin Türk filologiyası kafedrasının müdiri Rüfət Rüstəmov AMEA-da keçirilən müzakirələr zamanı deyib ki, Nadir şah Gədəbəydə doğulub. Müzakirələr zamanı akademik Nizami Cəfərov professorun fikirlərinə düzəliş edib və bildirib ki, Nadir Şah gədəbəyli deyil, gədəbəylilər Əfşardır. AMEA-nın Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tarix elmləri doktoru Güllü Yoloğlu isə bildirib ki, Nadir şahın anası ayrım tayfasından olub. “Nadir şah” əsərinin müəllifi Yunus Oğuz isə bildirib ki, Nadir Şah gədəbəyli deyil, Tovuz rayonunun Qırıqlı kəndindəndir.
Bu gün Nadir şahla bağlı bu məsələ geniş müzakirə edilir. Maraqlıdır ki, tarixçilər bu məsələdə seyirçi mövqe tutur, hələ ciddi bir tarixçi çıxıb Nadir şahın bioqrafiyasını ortaya qoyub mübahisələrə son qoymur. Nadir şah çox uzaq dövrdə yaşamayıb, bizdən 334 il əvvəl yaşayıb. Amma çox təəssüf ki, 3 əsr əvvəl yaşayan dövlət xadiminin boqrafiyası əməlli-başlı öyrənilməyib. Nadir şahın tərcümey-halını öyrənmək, yazıya almaq mümkün deyildimi ki, bu gün bu qədər mübahisə açılır? Tarixçilər Nadir şahın bioqrafiyasını niyə düzgün şəkildə yazmayıblar?
- Qasım Hacıyev: “Tarixi şəxsiyyətlərin anadan olduğu yeri müəyyənləşdirmək bəzən çətin olur, bu, Nadir şaha da aiddir”
AMEA-nın Qafqazşünaslıq İnstitutunun Qafqaz tarixi şöbəsinin müdiri, professor Qasım Hacıyev “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, bir sıra hallarda qeyri-tarixçilər meydana çıxıb mübahisəli fikirlər söyləyirlər. Nadir şahın böyük dövlət xadimi olduğunu deyən Q.Hacıyevin sözlərinə görə, tarxçilərin, ictmai xadimlərin çoxunun Nadir şahla bağlı mövqeyi birmənalı deyil. Bəzi jurnalistlərin, ədəbiyyatçıların, tarixçi olmayanların Nadir şahla bağlı tənqidi fiklirlərinin olduğunu bildirən Q.Hacıyevin dediyinə görə, hətta onlar arasında Nadir şahın Azərbaycana ziyan vurduğunu, diktator, qəddar olduğunu deyənlər var. “Nadir şah çox güclü dövlət rəhbəri olub. Düzdür, qəddarlığı da az olmayıb. Məsələn, oğlunun gözlərini çıxartdırıb, qarabağlıları Sərəxsə sürgün edib, Borçalını gürcülərə verib. Belə hallar olub. Bütün bunlarla bərabər o, Azərbaycanın tarixində böyük şəxsiyyətdir. Azərbaycan ən geniş ərazilərə onun dövründə malik olub. Hətta Rusiyanın ərazilərini də Əfşarlar dövlətinin tərkibinə qatmaq istəyirdi. O öz yerində.
Tarixi şəxsiyyətlərin anadan olduğu yeri müəyyənləşdirmək bəzən çətin olur, bu Nadir şaha da aiddir. Məsələn, tarixi mənbələrdə bir söz yazılır, illər keçəndən sonra başqa bir mənbə ortaya çıxır və əvvəlki ilə ziddiyyət təşkil edir. Son illər bir çox tarixi şəxsiyyətlər haqda ortaya elmə məlum olmayan yeni faktlar çıxır. Napoleon Bonapart, Hitler, Stalin haqqında yeni məlumatlara rast gəlirik. Bəzən bir hadisənin tam əksinin ortaya çıxdığını görürük”-deyə Q.Hacıyev qeyd etdi.
Q.Hacıyev bildirdi ki, tarixçilər Nadir şahın bioqrafiyasını mövcud mənbələrə istinadən yazıblar: “Tarixçilər mənbəyə istinadən yazırlar, mənbə olmasa yaza bilməzlər. Mənbələr də bəzi hallarda tarixçiləri yanıldır. Məsələn, Babək, Şah İsmayıl haqda mənbələrdə elə məlumatlar olub ki, sonradan təkzib olunub. Səfəvilər sarayında erməni casus dəstəsinin ticarətdə mühüm yer tutduğunu son zamanlar bilmişik. Ciddi alimlər yazılı mənbə, material olmadan yazmırlar. Mənbə olmadan kiminsə ağlına gələni deməsi, yazması düzgün deyil. Rüfət Rüstəmov yaxşı adamdır, öz sahəsində yaxşı mütəxəssisdir, amma tarixçi deyil. Faktsız yazmaq, iddia irəli sürmək düzgün deyil. Son zaman dəb düşüb, “yenilik” üçün yalan uydururlar. O bizə yaraşmaz. Vikipediyada Nadir şahın Xorasanda doğulduğu qeyd edilib. Amma bu da mübahisəlidir. Bu mübahisələrə son qoyulması üçün Nadir şahın irsini araşdıran tarixçilər öz sözünü deməlidir”-deyə Q.Hacıyev qeyd etdi.
- Bayram Quliyev: “Nadir şahın harada doğulduğunu dəqiq təsdiqləyən heç bir qaynaq yoxdur”
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Bayram Quliyev “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, Nadir şahın harada doğulduğu barədə tarixi mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur: “Heç bir qaynaqda Nadir şahın ya Gədəbəydə, ya Tovuzda, ya da hansısa başqa bir yerdə doğulduğu ilə bağlı bir əsas, bir sübut yoxdur. Nadir şah Gədəbəydə bulaq çəkdirə bilərdi, bu onun öz ərazisi idi. Onun adına orada bulaq olması təbiidir...”
B.Quliyev bildirdi ki, Nadir şah barədə tarixçilərimiz kifayət qədər yazıb. “O dönəmlərə dair tarixi qaynaqlar tərcümə olunmadığı halda Nadir şahla bağlı əlimizdə ən azı iki-üç qaynaq var ki, onlar çap olunub. Hətta Nadir şahla bağlı sənədlər toplusu da çap olunub. Məsələ burasındadır ki, insanlar söz və vikipediya əsasında fikir yürüdürlər, oradan aldıqları informasiya əsasında tezis, nəzəriyyə irəli sürürlər. Heç kəsin istəyi olmur ki, gedib indiyə qədər yazılan kitabları açsın və kitabda o barədə nə yazıldığına baxsın. O dönəmlə bağlı tərcümə olmasa da belə, monoqrafiyalar var. Açıb o monoqrafiyalara baxsınlar. Nəyə görə bizim istər tarixçilər, istərsə də qeyri-tarixçilər olsun, onlar arasında yazılan əsərlərə qarşı qeyri-ciddi münasibət var? Əksəriyyətdə sanki bu əsərlər heç bir elmi, tənqidi, təhlili əsas olmadan yazılıb kimi səhv fikir var. Bu fikrin hardan qaynaqlandığını özüm də bilmirəm. Üzeyir Hacıbəyovun bir fikri var: “Tarixi Nadiri yarısına qədər oxumuşam...” Mən də “Tarixi Nadir”i yarısına qədər oxumuşam, amma bu məsələləri anlaya bilmirəm. Nadir şahın harada doğulduğunu dəqiq təsdiqləyən heç bir qaynaq yoxdur. Amma ehtimal edilir ki, Əfqanıstan ərazisində doğulub, Əfşar türküdür. Əfşarların da ki, Səfəvilər dövründə, Səfəvilərdən əvvəl və sonrakı dövrlərdə müxtəlif yerlərə müəyyən köçləri olub. Bu da obyektiv və subyektv səbəblərlə bağlıdır. Bunun əsas səbəblərindən biri odur ki, Səfəvilərin əsas dayaq nöqtələrindən biri Əfşarlar idi və ölkə daxilində bir etiraz yaranırdısa, müəyyən yerlərdə hansısa işləri qaydasına qoymaq lazım gəlirdisə, Əfşarların gücündən istifadə olunurdu. Əfşarlar stabil yaşamış bir nəsil olardısa, onda Nadirin harada doğulduğunu müəyyən etmək olardı. Bir də ki, onun Gədəbəydə, yaxud Heratda doğulmasının heç bir önəmi yoxdur. Sadəcə olaraq artıq bizim təfəkkürümüz dəyişmək lazımdır. Nadir türkdür, Nadir böyük bir imperiya yaradıb, Nadir sonuncu fatehdir, Azərbaycan torpaqlarını sonuncu dəfə tam olaraq birləşdirib, Nadir həm daxili, həm də xarici qüvvələrin “səyi” nəticəsində öldürülüb. Nadirin oğlunu özünə qarşı qoydular ki, bu imperiya dağılsın və Azərbaycan parçalansın. Bütün bu məqamlar qalıb bir yanda, onun harada doğulması müzakirə olunur. Sən Nadirin fəlsəfəsini, Nadirin fikrini, onun dünya fatehi olması məsələdən danış. Nadir şahın Mekedonyalı İsgəndərin belə keçmədiyi Qanq çayını keçməsini qoyub bir qırağa onun harada doğulması ilə bağlı əsassız iddia irəli sürürlər...İndi ya baş qatmaq, ya ajiotaj yaratmaq, ya da özlərini məşhurlaşdırmaq üçün “tarix silahı” yaranıb. Ya əsassız iddialar irəli sürürlər, ya da tarixi şəxsiyyətləri təhqir edirlər. Bu iki məqamla məşhurlaşmağa və insanların başını qatmağa çalışırlar...”- deyə B.Quliyev qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
