İctimai maraqların etibarlı müdafiəsi güclü dövlətin təməl sütunudur - Azərbaycanın timsalında....

Azərbaycanda, dünyanın qabaqcıl ölkələrində olduğu kimi, qanunlar və digər hüquqi aktlar ictimai mənafelərin tanınmasını, həyata keçirilməsini və qorunmasını ardıcıl olaraq təmin edir. Bu məqsədlərə ictimai maraqların məzmunundan, təzahüründən və  belə demək olarsa, çəkisindən asılı olaraq müxtəlif hüquqi vasitələrlə nail olunur. Onların növləri hüquqda müxtəlif mənalar qazanır.

 İctimai maraqların müdafiəsi hüquq kontekstində

 Araşdırmalar göstərir ki, ictimai maraqlara hüquqi aspektdə aşağıdakılar şamil edilə bilər: a) hərəkətlərə, o cümlədən aktların verilməsinə dair normativ göstərişlər; b) qanuni və qeyri-qanuni hərəkətləri fərqləndirmək meyarları; c) özünəməxsus quruluşu ilə sabit hüquq normalar; d) hüquqi davranış üçün gizli və ya açıq motivasiya.

İctimai sferaya ictimai maraq özü müxtəlif formalarda özünü göstərir. Onların hamısı dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin sabitliyini təşkil edən, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminatını, dövlətin azad inkişafını təmin edən dəyərləri, hadisələri, fəaliyyət növlərini, dövlət atributlarını təsbit edir və bütün bunlara ümumi sosial əhəmiyyət verir. Ən ümumi formada ictimai maraqlara hörmət aşağıdakıları təmin etmək məqsədi daşıyır: konstitusiya quruluşunun əsaslarının toxunulmazlığı; dövlət sərhədlərinin mühafizəsi, milli müdafiə, ictimai təhlükəsizlik; hakimiyyətin və onun təsisatlarının təşkilinin sabitliyi; dövlət qurumlarının zəmanətli fəaliyyət imkanları; hakimiyyət orqanların səlahiyyətlərinin hüquqi həddi; siyasi təşəbbüs və vətəndaş fəallığı.  Bütün bunlar fonunda ictimai və milli maraqların nə dərəcədə üst-üstə düşməsi də diqqət mərkəzində yer almalıdır. Milli maraqlar sosial-mədəni bağlarla birləşmiş dəyərlərin məcmusudur. Onların təmin edilməsi və qorunması dövlətin gələcək mövcudluğu və inkişafı üçün obyektiv zəruridir və yalnız cəmiyyət üzvlərinin şüurlu birgə səyləri ilə tam mümkündür. Milli maraqlar müxtəlif şəxsi maraqların qarşılıqlı əlaqədə olduğu tarixi proses vasitəsilə yaranır. Vətəndaş cəmiyyəti inkişaf etdikcə və müəyyən yetkinlik həddinə çatdıqca “millət-dövlət” sistemi yaranır ki, onun daxilində şəxsi və dövlət maraqlarının tarazlaşdırılması mexanizmləri hazırlanır. Bu halda milli maraqlar üzvi olaraq dövlətin maraqlarını ehtiva edir. Əksinə, vətəndaş cəmiyyətinin zəifliyi və inkişaf etməməsi ilə çox vaxt milli maraqlar dövlət bürokratiyasının maraqları ilə əvəz olunur. Milli maraqları xarakterizə etmək üçün ən mühüm əsaslar onların istiqaməti, davamlılıq dərəcəsi və əhəmiyyəti, millətin həyat sferası, elan olunma səviyyəsi və həyata keçirilmə üsuludur. Diqqət baxımından milli maraqlar daxili və xarici ola bilər. Daxili maraqlar sosial sistemin əsaslarının qorunması, dövlətin davamlı iqtisadi inkişafı üçün əlverişli zəmin yaradılması və cəmiyyətin tərəqqisinin təmin edilməsi, onun mədəni-mənəvi potensialının artırılması ilə bağlıdır. Xarici maraqlar əsasən hərbi-siyasi, xarici iqtisadi və ideoloji-sosial amillərin kompleksi ilə, ölkənin dünyada mövqeyini, xarici təhlükəsizliyini və münasibətlərini qurmaq potensialını müəyyən edən beynəlxalq əməkdaşlıq şərtləri ilə əlaqələndirilir. İctimai və milli maraqların davamlılıq dərəcəsindən asılı olaraq fərqləndirilməsi bizə daimi olanların mövcudluğundan danışmağa imkan verir. Onların həyata keçirilməsi ölkənin mürəkkəb strukturlaşdırılmış orqanizm kimi fəaliyyətinin və inkişafının əsas zəminidir, sabitliyin qorunması üçün zəruri olan sistemdaxili prosesləri tənzimləyir. İctimai  maraqların başqa bir xüsusiyyəti onların hansı səviyyədə elan olunmasıdır. Dövlət səviyyəsində elan edilmiş belə maraqlar konstitusiyada, qanunvericilik və digər normativ hüquqi aktlarda təsbit edilir. Bundan başqa milli inkişaf və milli təhlükəsizlik konsepsiyalarında, dövlətin xarici siyasət strategiyasında və digər milli doktrinalarda da o, öz əksini tapa bilər. Qeyri-dövlət səviyyəsində ictimai və milli maraqlar siyasi partiyalar və ictimai təşkilatlar, elmi ictimaiyyət, media nümayəndələri və digərlər tərəfindən tərtib edilən proqram sənədlərində bəyan edilir.

 İctimai maraqlara laqeyd münasibət istənilən toplumun tənəzzülünə gətirib çıxarır

 İctimai maraqların mahiyyətini açan ən azı beş ən mühüm xüsusiyyətdən danışmaq olar. Bunlar sistematiklik, səbəb əlaqəsi, məlumatlılıq, inteqrativlik və tarixi kontekstdən asılılıqdır. Sözügedən maraqların sistemli xarakteri ondan ibarətdir ki, onlar mürəkkəb və çoxsəviyyəli sistemin elementləridir, bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlıdırlar, ümumi qanunlara uyğun fəaliyyət göstərirlər. Onlar bir-biri ilə daimi qarşılıqlı əlaqədə olmaqla, digər şeylərlə yanaşı, milli maraqlar sistemində funksional koordinasiya əlaqələrinin və tabeçiliyin mövcudluğunu nəzərdə tuturlar. 

Bundan başqa, ictimai maraqlar müxtəlif amillərin məcmusu ilə səbəbli şəkildə müəyyən edilir , bunlardan başlıcaları: məkan-coğrafi yerləşmə, xammal təminatı, əhalinin kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi, iqtisadi inkişaf səviyyəsi, xarici və daxili təhlükələrin mövcudluğu, daxili strukturun xarakteri və sairdir. Başqa sözlə desək, ictimai maraqlar ölkənin iqtisadi, sosial, elmi-texniki, mədəni və mənəvi inkişafının əsas parametrləri ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır, həm də daxili və xarici siyasi reallıqlarla müəyyən edilir. İctimai maraqların üçüncü ən mühüm əsas xüsusiyyəti onların dərk edilməsidir . Belə  maraqları tanımaq və aydın ifadə etmək bacarığı dövlətçiliyi siyasi avantürizmdən və dar təbəqənin maraqlarına xidmət edən eqoistlikdən ayırmağa imkan verir. Bu maraqlar bir növ “kateqorik imperativə” çevrilir, bir tərəfdən nəyin düzgün olduğunun, digər tərəfdən isə həm siyasi nəzəriyyədə, həm də siyasi praktikada məqbul olanın meyarına çevrilir. İctimai maraqların dördüncü səciyyəvi xüsusiyyəti onların inteqrativliyi , yəni müxtəlif ictimai qüvvələri birləşdirə bilməsidir. Bu maraqların səmərəli həyata keçirilməsi bir partiyanın və ya siyasi qrupun inhisarını nəzərdə tutmur, müəyyən qüvvələr və tarazlıq sistemini, azlıqların hüquqlarının tanınmasını, hakimiyyətin bütün qollarının fəaliyyətinə açıq demokratik nəzarəti, bir sözlə hüquqi dövlətin qurucu xüsusiyyətlərini təşkil edən hər şeyi ehtiva edir. Bundan əlavə, ictimai maraqların formalaşması istər-istəməz vətəndaş cəmiyyətinin bütün institutlarının fəallaşmasını tələb edir. Nəhayət, ictimai maraqların digər mühüm xüsusiyyəti onların tarixi kontekstdən asılı olmasıdır . Bu maraqlar uzun bir tarixi  proses zamanı inkişaf edir, onun xarakteri hər bir konkret xalq üçün özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir və daha çox onun maddi və mənəvi mədəniyyəti, dəyər yönümləri, adət-ənənələri, qəhrəmanlıq keçmişinin xatirəsi, ideoloji münasibətləri və sair ilə müəyyən edilir. İctimai  maraqların ölkənin və xalqın tarixi taleyi üçün əhəmiyyəti imkan verir ki, bu maraqlara qarşı istənilən təhlükəni milli təhlükəsizlik məsələsi kimi nəzərdən keçirmək mümkün olsun. Həmin maraqlara təhlükə yarandığı andan dövlət aparatının bütün gücü, vətəndaş cəmiyyətinin bütün qüvvələri onların müdafiəsinə qalxmalıdır. Fərqli yol milli toplumun tənəzzülünə gətirib çıxarır, əvvəlki nəsillərin bütün səylərini mənasız edir.

Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur.