Qloballaşma şəraitində inkişaf - azərbaycançılıq ideologiyası ilə milli-mənəvi dəyərlərin vəhdəti...
Geosiyasi ziddiyyətlərin artması, münaqişələrin çoxalması, gözlənilməzlik və texnoloji innovasiyaların eksponensial artımı fonunda dünya nizamının dəyişməsi indiyə kimi formalaşmış bir çox konsepsiyaları və baxışları şübhə altına alır.
Bugünkü tendensiya sürətli dəyişkənlik və qeyri-xəttilik, məkan və zamanın təsadüfi və nisbiliyi, təbiət və cəmiyyətlə bağlı qanunauyğunluqların konvensionallığı ilə əlamətdardır.
Əhatə dairəsi sərhədsiz olan ideologiya
1970-ci illərdə proqnozlaşdırılan dünyanın klassik mənzərəsi indi tamam fərqli xarakter daşıyır. İndi məntiqi və metaforaları olan yeni ideoloji dünyaya qədəm qoyuruq. Təsadüfi deyil ki, bu günə qədər ideologiya bəzən elm və ya sənət adlanır və siyasi nəzəriyyə ilə ideologiya arasındakı mübahisə bir sıra hallarda sonsuz görünən çox şiddətli bir rəqabətdir.
İdeologiyalar fikirlər sistemi olduğundan, simvolik düşüncə sahəsinə aiddir. Elmi ədəbiyyatda ideologiya probleminə yanaşmada adətən iki ən ümumi tendensiya müəyyən edilir. Müəyyən dərəcədə konvensiya ilə "sol" adlandırıla bilən birinci yanaşma Hegel və Marks, Markus və Lukasdan tutmuş ən son post-marksistlərə və postmodernistlərə qədər izlənilə bilər. Məlumdur ki, Marks və Engelsdən başlayaraq marksist alimlər ideologiya problemlərinə xüsusi diqqət yetiriblər. Bu problemlər müasir postmarksistləri və digər sol təmayüllü alimləri, xüsusən də medianın fəaliyyətinin və mədəniyyətin siyasətə təsirinin öyrənilməsi ilə bağlı heç də az maraq kəsb etmir. Onları əsasən doğru və yalan bilik problemi maraqlandırırdı. Epistemoloji cəhətdən bu optikada ideologiya bir illüziya, saxtakarlıq, reallığın təhrifi kimi görünür. Başqa bir alternativ cərəyan daha çox bilik problemlərinə deyil, ideyaların sosial və siyasi həyatdakı roluna diqqət yetirir. Bu yanaşmanın tərəfdarlarının diqqət mərkəzində sosial, siyasi, mədəni və tarixi xarakter daşıyan ideologiyaların şərtləri və funksiyaları dayanır. Onlar həmçinin sosial diskurs və ünsiyyət vasitəsilə ideologiyaların necə formalaşdığını, dəyişdirildiyini və təkrar istehsal edildiyini, yaxud başqa şəkildə qurulduğunu, dekonstruksiyasını öyrənirlər. Əhəmiyyətli yüksıliş potensialına malik olan ideologiyalara bu daha geniş baxış bu gün xüsusilə rəqəmsallaşma dövrünün yeni ideoloji təzahürləri özündə əks etdirir. Etiraf etmək lazımdır ki, adi insanlar arzulanan gələcəyin imicini proyeksiya edərkən nadir hallarda "yanlış şüur" və ya "reallığın təhrifləri" haqqında düşünürlər. Onların cari siyasi problemlərə münasibəti kifayət qədər kortəbii xarakter daşıyır, bir sıra stereotiplər və sabit düsturlar ilə seçilir. Özü də bunlar təhsilin, medianın və ümumilikdə mədəniyyətin köməyi ilə adi insanların şüuruna çox uğurla daxil edilir. Məşhur amerikalı siyasi mütəfəkkiri Con Plamenatz öz dövründə bu barədə yazmışdı, yeri gəlmişkən, o, Amerika universitetlərində siyasət elmində pozitivizmin total hökmranlığına qalib gələ bilən ilklərdən biri olub . O hesab edirdi ki, ideologiya kifayət qədər geniş və tam kodlaşdırılmamış dəyərlər sistemidir və ya başqa sözlə, "fikir" (Amerika ənənəsi), "dünyagörüşü" (alman ənənəsi), mentalitetə çox yaxın bir şeydir, başa düşülməsi, demək olar ki, qeyri-mümkün olan, şüursuz şəkildə həyatımızın çərçivəsi kimi qəbul edilən və əksər insanlar üçün kodlaşdırmaq və əsaslandırmaq olduqca çətin, hətta qeyri-mümkün olan, qismən irsi, qismən qazanılmış ifadələrin bir növ qarışığıdır. Plamenatz ideologiyaların iki səviyyəsini müəyyən etdi: vahid və qismən. Sonuncu, kortəbii, gündəlik səviyyədə fəaliyyət göstərir, cəmiyyətin "qeyri-qanuni" dəyərlərini əks etdirir və təbii olaraq, dərsliklərdə, o cümlədən "total" ideologiyalarda şərh edildiyi kimi, ideologiyaların bəzi xarakterik xüsusiyyətlərinə malik deyilr. Eyni zamanda, onlar ətraf mühit haqqında məlumatları süzgəcdən keçirən "linzalar" rolunu oynayırlar. Amma önəmli olan budur ki, bir fikir sistemi olaraq ideologiya dünyamızın xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsini və fərdlərin, sosial qrupların, kütləvi hərəkatların şüurunda onun dəyişməsi perspektivlərini əks etdirən nisbətən vahid, adətən sistemləşdirilmiş dünyagörüşü və baxışlar toplusudur. Elə azərbaycançılıq ideyasına bu prizmadan yanaşmaq mümkündür. Bəllidir ki, azərbaycançılıq xalqın milli-mənəvi varlığının ilkin əlamətlərini, onun kimliyini əks etdirən, milli təfəkkürünü birləşdirən dəyərlər sistemidir. Bu dəyərləri cəmləşdirən dil, ərazi, vətəndaşlıq, adət-ənənə və ideoloji birlik azərbaycançılıq ideologiyasının əhatə dairəsini sərhədsiz edir.
Azərbaycançılıq qloballaşma şəraitində universal dəyərlərin qorunmasına imkan verir
Qeyd edək ki, ideologiya eyni zamanda instrumental və emosionaldır, şüurun stereotiplərinə əsaslanır, mübahisəyə və ya reallıq faktları ilə yoxlanmağa zərurət olmayab təkzibedilməz həqiqətlər kimi qəbul edilir.
Siyasi və digər ictimai elmlərdə konstruktivizm kimi yanaşmanın bərqərar olması ilə ideologiyalar yeni forma alır. Həm də bu, təkcə ideologiyaların qurulmasının və onların dekonstruksiyasının mənasını və mexanizmlərini anlamağa çalışmaqdan getmir. İdeologiyalara onların ekzistensial daxili ziddiyyəti ilə post-qeyri-klassik dövrün dünyagörüşü kimi baxılması əhəmiyyətli dərəcədə daha vacibdir. Bu zaman bir tərəfdən, ideyaların hərəkətliliyinin tanınması mümkün olur. Digər tərəfdən, ayrı-ayrı fraqmentlərin və müddəaların təsbiti, toxunulmazlığı, doqmatizmi ön plana çıxa bilir. Həm də nəzərə almaqlazımdır ki, müasir dövrdə qloballaşmanın bir sıra inkişaf göstəriciləri milli mənsubluğa da təsir göstərir. Çağdaş zamanda milli ideologiya ilə ümumbəşəri dəyərlərin ahənginə nail olmaq, qloballaşma prosesinə öz milli-mənəvi irsi ilə qoşulmaq hər bir xalq üçün böyük önəm daşıyır. Azərbaycançılıq ideyası bu çağırışlara cavab verir, milli mənsubluğun müdafiəsi ilə yanaşı, ümumbəşəri dəyərləri də özündə ehtiva edir. Siyasi nəzəriyyədə və beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində konstruktivizmin gəlişi və təsdiqi həm də ideologiyaların inkişafı və təkamülündə yeni mərhələnin başlanğıcı demək idi. Bəzi sabit ideyaların qurulmasının və onların hamılıqla qəbul edilməsinin mümkünlüyünü bu fonda qiymətləndirmək çətindir. Amma azərbaycançılıq ideyası hamı tərəfindən qəbul olunur və bu da onun üstünlüyüdür. Azərbaycançılıq ideyası qloballaşma şəraitində universal dəyərlərin qorunmasını önəmli hesab edir. Bu ideya universal dəyər olan insan hüquqlarının qorunması, beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsi, eyni zamanda ölkələrin ərazi bütövlüyü prinsipi və digər vacib dəyərləri nəzərdə tutaraq qloballaşmanı müasir dünyanın təbii inkişaf prosesi kimi görür. Müxtəlif növ milli, dövlət, partiya və digər institusional ideologiyaların axtarışı zəmanəmizin əlamətidir. Bu şəraitdə azərbaycançılıq ideyasının ərsəyə gəlməsi ölkəmizin bu axtarışları aparmaq ehtiyacını aradan qaldırıb.
Ramil QULİYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
