"Transxəzər" Azərbaycan - Türkmənistan münasibətlərini dəyişir...
Astanada keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının 10-cu yubiley Zirvə görüşündə diqqət mərkəzinə gələn məsələlələrdən biri də üzv ölkələrin iqtisadi müstəvidə əməkdaşlığının daha da dərinləşməsi ilə bağlı oldu. Bu fonda Transxəzər nəqliyyat dəhlizlərinin genişləndirilməsi də əsas müzakirə predmetlərindən biri oldu.
O da təsdiqləndi ki, mövcud vəziyyətdə "Transxəzər" qaz kəmərinin çəkilişinə Türkmənistan indi xüsusi maraq göstərir. Hər halda, Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun Astanada dedikləri də bunun təsdiqi hesab oluna bilər.
Transxəzər nəqliyyat dəhlizlərinin genişləndirilməsi vacibliyindən danışan Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qeyd edib ki, türk dövlətlərinin iqtisadi potensialının effektiv istifadə olunması zamanın tələbidir: "Nəqliyyat və logistika sistemi ölkələrimiz arasında vacib rol oynayır. Bu səbəbdən Türkmənistan son illər Asiya və Avropanı birləşdirəcək bir sıra layihələr təklif edib". Türk dövlətləri arasında siyasi münasibətlərin yüksək səviyyədə olduğunu vurğulayan Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qeyd edib ki, bizim ölkələr həm ikitərəfli, həm də çoxtərəfli formatda vahid mövqedən çıxış edir: "Son dövrdə həm dünyada, həm də regionda böyük təhdidlərlə üz-üzəyik. Bu səbəbdən Türk dövlətlərinə öz səylərini birləşdirmək vacibdir". Onun sözlərinə görə, Türkmənistan Azərbaycan ərazisindən təbii qazı dünya bazarlarına ixrac edə bilər: "Vacib istiqamətlərdən biri olaraq energetikanı qeyd etmək olar. Zəngin neft və qaz ehtiyatlarına malik olan Türkmənistan təhlükəsizlik və dünya bazarına enerji daşıyıcılarının etibarlı tədarükü siyasəti yeridir. Xüsusən, Türkmənistan qonşu və region ölkələrinə təbii qaz və elektrik enerjisi tədarükü üzrə işlər görülür. Bu sahədə Türk Dövlətləri Təşkilatı ölkələri ilə sıx əlaqələr saxlanılır. Misal üçün, Türkmənistan hazırda öz təbii qazını qonşu və qardaş ölkələr olan Özbəkistan və Azərbaycana ixrac edir. Eyni zamanda, türkmən qazını Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycan və Türkiyə bazarlarına, həmçinin, perspektivdə dünya bazarlarına ixrac etmək üçün imkanlarımız var. Bu səbəbdən, yaxın zamanda qardaş xalqlarımızla bütün zəruri məsələləri həll edəcəyimizə və müvafiq işlər görəcəyimizə inanıram". Qeyd edək ki, Xəzər dənizinin şərq sahillərindən əlavə qaz ehtiyatlarının ölkəmizin ərazisindən Türkiyə və Avropa bazarlarına çatdırılması üçün "Transxəzər" sualtı qaz boru kəmərinin çəkilişinin, eləcə də Bakıdan Avropa istiqamətində Cənub Qaz Dəhlizi kimi yeni infrastrukturun yaradılmasının vacibliyi indi xüsusi diqqət mərkəzindədir. Qeyd edək ki, təbii qazın Azərbaycan ərazisi ilə Türkiyəyə nəqlini nəzərdə tutan "Transxəzər" qaz kəməri ideyası ilk dəfə 1997-ci ildə irəli sürülüb. Bundan da məqsəd Xəzərin Azərbaycan və Türkmənistan sahillərini birləşdirəcək həmin kəmərlə Türkmənistan qazının Türkiyəyə nəqlindən ibarət olub. Həmin vaxt Türkiyənin BOTAŞ şirkəti ilə Türkmənistanın "Türkmənqaz" Dövlət Konserni arasında illik 30 milyard kubmetr olmaqla qazın alqı-satqısına dair kommersiya sazişi imzalanıb. Sözügedən sazişə görə, BOTAŞ Türkmənistan qazını tam həcmdə almağı və bunun 10 milyard kubmetrini Türkiyənin daxili bazarında satmağı planlaşdırırdı. Digər həcmləri isə Avropaya ixrac etməklə bu infrastrukturun yaradılması və özünün xərclərini kommersiya baxımından qarşılıqlı faydalı bir şəraitdə çıxarmalı idi. Bununla bağlı 30 milyard kubmetr ötürmə qabiliyyəti olan boru kəmərinin Türkmənistandan Bakı yaxınlığına, Səngəçal terminalına çəkilməsi, Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindən keçməklə Türkiyə ərazisinə daxil olması nəzərdə tutulurdu. Daha sonra layihənin müzakirəsi və tranzit ölkələrlə bu prosesin tənzimlənməsi ilə bağlı danışıqlara başlanılıb. Lakin uzun illər keçməsinə baxmayaraq, "Transxəzər" qaz kəməri layihəsi, hələ ki, müzakirə mərhələsindən o yana keçə bilmir. İndi isə vəziyyət dəyişir. Türkmənistan Azərbaycan vasitəsilə qazını Avropaya çıxarmağa xüsusi maraq göstərir. Çünki Avropa əlverişli bazardır, Rusiya qazının bura tədarükünün azalması Türkmənistan üçün yeni fürsətlər yaradır.
Məsələyə Türkiyə də xüsusi maraq göstərir. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türk Dövlətləri Təşkilatının 10-cu yubiley Zirvə görüşündə çıxışında bu xüsusda qeyd edib: "Xəzər dənizinin təbii qazının Avropaya çatdırılması bu qitənin enerji təhlükəsizliyinə töhfə verəcək". O bildirib ki, Şərq-Qərb dəhlizi inkişaf etdirilməlidir: "Bu, bütün regionun inkişafına töhfə verəcək". Hazırda Avropaya qaz nəqlində Azərbaycan mühüm addımlar atır. Xatırladaq ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlamazdan əvvəl qazın alqı-satqısı ilə bağlı Azərbaycan on Qərb şirkəti ilə müqavilə imzalayıb. Artıq bəlli idi ki, Azərbaycan bir müddət sonra Avropa bazarına öz qaz həcmlərini iki dəfədən çox artıracaq. Sadəcə, Rusiya-Ukrayna müharibəsi bu prosesi daha da önə çıxardı və sürətləndirdi. Bu baxımdan 2022-ci ilin iyulunda Azərbaycanla Avropa İttifaqı enerji əməkdaşlığına dair memorandum imzaladı. Orada göstərilir ki, 2027-ci ildə artıq Azərbaycan iki dəfə həcmləri artırmağı öz öhdəsinə götürür. Bundan başqa, Azərbaycan ayrı-ayrı ölkələrlə özünün enerji əməkdaşlığını genişləndirmək yönündə addımlar atır. 2023-cü ilin əvvəlində Azərbaycan Rumıniyaya qaz verilməsi məsələsini praktiki olaraq reallaşdırıb, iyun ayında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə Macarıstan qaz şirkəti arasında bu ilin dördüncü rübündə 100 milyon kubmetr qazın alqı-satqısına dair kommersiya müqaviləsi imzalayıb. Daha sonra 2024-cü ildə Macarıstanla bir milyard kubmetr qazın alqısına dair siyasi razılaşma əldə edilib. Ancaq Azərbaycanın bu həcmləri Avropadakı istehlakçılara göndərməsi üçün indiki mövcud infrastruktur imkan vermir. Bu səbəbdən genişləndirmə işlərinə başlanacaq. Belə olan halda Türkmənistan da prosesdə fəal iştirak edərək, "Transxəzər" qaz kəməri layihəsini reallaşdıra bilər. Azərbaycan bunun üçün bütün yardımları göstərməyə hazırdır.
Ramil QULİYEV
