ABŞ-ın, Rusiyanın, Avropanın Suriya siyasətinə türk faktoru yön verəcək...
Suriyada cərəyan edən hadisələr, bunun dünyanın siyasi, iqtisadi həyatına təsiri beynəlxalq gündəimin əsas mövzularından biri olaraq qalmaqda davam edir. Maraqlı məqmlardan biri odur ki, indi dünyanın əsas güc mərkəzləri hesab olunan qüvvələrin Suriyada hadisələrin inkişaf axarına təsiri o qədər də yüksək deyil. Əvəzində regional aktorların burada ön plana çıxması müşahiə edilir. Qardaş Türkiyə bunun ən real nümunəsidir.
Xatırladaq ki, Azərbaycan və Türkiyə Suriya da birgə hərəkət etməyi düşünürlər. bu fonda görünən odur ki, ABŞ, Rusiya kimi ölkələrin, Avropanın Suriyada gələcək siyasətinə türk faktoru yön verəcək. Hazırda Suriyada ABŞ və Rusiyanın hərbi bazaları var. İran hərbi qüvvələrini buradan çıxarıb. ABŞ və və Rusiyanın Suriyada hərbi varlığı isə yenə türk faktorundan asılı durumdadır. Hazırda bu məsələ Rusiya üçün xüsusi aktualdır. Xatırladaq ki, Suriyanın qərbinə böyük hərbi güc yerləşdirən Rusiya bu yolla Yaxın Şərqdə hərbi iştirakını möhkəmləndirmiş, nəticə etibarilə Suriya prezidenti Bəşər Əsədin rejimini xilas etmişdi. İndi Əsəd gedib və o hərbi bazaların taleyi təhlükədə, Rusiyanın bütövlükdə Yaxın Şərq strategiyası məsələsi də havadadır. Əsəd rejiminin çökməsi bütün Yaxın Şərqə və daha uzaqlara təsiri olan tektonik hadisədir. Kremlin 2015-ci ildə Suriyaya müdaxiləsi bölgədəki hesabları alt-üst etmişdi. İndi bu hesablar yenidən qarışıb. Hələlik, Rusiyanın Suriyadan çəkilməsinin heç bir təsdiqlənmiş əlaməti gözə dəyməyib. Adı çəkilməyən bir Kreml rəsmisi TASS agentliyinə bildirib ki, Rusiya Suriyadakı hərbi aktivlərinin güvənliyinin təmin edilməsi ilə bağlı razılıq əldə edib. Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov jurnalistlərə açıqlama verməkdən boyun qaçırıb: "Hələlik, bunu dartışmaq tezdir. Ancaq bu, gələcəkdə Suriyada hakimiyyətdə olacaq qüvvələrlə müzakirələrin mövzusu olacaq". Onu da xatırladaq ki, Rusiyanın Suriyadakı hərbi varlığı hələ SSRİ-nin Əsədin atası Hafiz Əsədlə münasibətləri dövründən başlayıb. 1971-ci ildə Moskva Tartus limanı vasitəsilə Aralıq dənizinə hərbi dəniz çıxışı əldə edib. Bu, bölgədə çox güclü hərbi varlığın olması demək idi. 2011-ci ilədək Moskvanın bu bölgəyə diqqəti yetərincə sönük görünürdü. 2011-ci ildə baş qaldıran vətəndaş savaşı Əsəd hökumətini təhlükə qarşısında qoydu. 2015-ci ilin sentyabrında Rusiya prezidenti Vladimir Putin Əsədin üsyançı qruplarla mübarizəsinə dəstək vermək üçün Rusiyanın son onilliklərdə görünməmiş həcmdə xarici hərbi qüvvələrini Suriyaya göndərdi. Suriya Rusiyaya Tartus limanı və Hmeymim hava bazasına 49 illik çıxış verdi. Vaşinqtonda yerləşən Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin hesablamalarına görə, Rusiyanın Suriyaya müdaxiləsinin pik dövrü olan 2017-ci ildə ölkəyə muzdlular da daxil, 6 min əsgər gətirilmişdi. Bu quru qoşunlarının çoxundan Suriya ordusuna təlim vermək üçün istifadə edilirdi. Ancaq komandirlər Rusiya artilleriyası və zirehli birliklərini, özəl qüvvələri Suriya piyada qoşunlarına dəstək üçün döyüş meydanına da çıxarırdılar. Özəlliklə 2016-cı ildə Suriya ordusu hücumla ölkənin ən böyük şəhəri Hələbi ələ keçirərkən belə olmuşdu. Hazırda Rusiyanın Suriyadakı kontingentinin sayı aydın deyil. "YeZh" adlı Telegram kanalı Suriyada 7 min Rusiya hərbçisinin qaldığını hesablayıb.
Tartus Rusiyanın təkcə Suriya və Yaxın Şərqdə deyil, Afrika və başqa yerlərdə də güc nümayişi üçün platsdarm idi. 2015-ci ildən sonra Rusiya bu limanı təchiz etmək, ağır silah və tikinti avadanlığını daşımaq üçün özünün Baltik və Qara dəniz donanmalarındakı gəmilərindən yararlanmışdı. Bu limanı idarə etmək və böyütməklə bağlı kontrakt 2019-cu ildə Kremlin müttəfiqi olan bir iş adamının tikinti şirkətinə verilmişdi. Limanın 11 gəmini, o sıradan nüvə reaktorlu gəmiləri yerləşdirmək imkanı var. Buraya vaxtaşırı bir neçə dizel-elektrik sualtı qayığı da daxil olub. Onlardan Suriyadakı hədəflərə "Kalibr" qanadlı raketləri atmaq üçün istifadə edilib. Limanda suyun dərinliyi daha iri gəmilərin də burada olmasına imkan verib. Onlardan biri də Rusiya donanmasının flaqmanı olan "Admiral Kuznetsov" təyyarə daşıyıcısıdır. Bu gəmi şərqi Aralıq dənizi bölgəsinə 2016-cı ilin oktyabrı ilə 2017-ci ilin yanvarı arasında gətirilib. Suriya üsyançı qruplarının Dəməşqi ələ keçirməsindən öncəki günlər ərzində çoxu Tarsusda qərarlaşan bir neçə gəminin dənizi tərk etdiyi görülüb. Bu da evakuasiyanın başladığı barədə söz-söhbət doğurub. Ancaq Müdafiə Nazirliyi donanmanın raket buraxmasının görüntülərini yayımlayıb və bunun təlim manevrləri olduğunu bildirib.
Tartus sahilindən 60 kilometr uzaqlıqdakı Hmeymim hava bazası isə Rusiyanın hava qüvvələrinin istifadəsindədir. Döyüş təyyarələri və helikopterlərin dayanacağı olan bu baza eyni zamanda Suriyaya və Suriyadan canlı qüvvə və material daşıyan nəhəng yük təyyarələrinin yan aldığı hava limanıdır. 2016-17-ci illərdə bazanı genişləndirən rusiyalı mühəndislər uçuş xətlərini uzadaraq parkinq imkanlarını artırıblar. Putin 2017-ci ilin dekabrında bu hava bazasına öncədən açıqlanmayan səfər edib. 2016-cı ildə dərc edilən bir yarırəsmi hesabatda deyilirdi ki, Rusiyanın Suriyadakı hava donanmasının tərkibində 30-a yaxın Su-24 və Su-25 bombardman və qurudan hücum təyyarəsi, azı səkkiz müasir Su-30 bombardmançı döyüş təyyarəsi, 12 Mi-24 və Ka-52 hücum helikopteri var. Rusiya qüvvələri Suriyaya "İskander-M" qısamənzilli ballistik raket sistemlərini, mürəkkəb S-400 uzunmənzilli hava hücumundan müdafiə sistemlərini, "Pantsir" və "Tor" kimi qısamənzilli müdafiə sistemlərini də gətiriblər. Onların hamısı hava və su yolu ilə gətirilib. Son günlər çəkilən ticari peyk görüntüləri ağır karqo təyyarələri olan İl-76 təyyarələrinin Hmeymimin uçuş zolaqlarında parklandığını əks etdirib. Bu da evakuasiyanın başlanmasının mümkünlüyü haqda düşünməyə əsas verir. Ancaq Suriyaya gətirilən silah və avadanlığın həcmini və Moskvanın onları Suriya üsyançılarının əlində qoyub getməkdə maraqlı olmadığını nəzərə alsaq, bütün bu avadanlığın ərazidən çıxarılması üçün onlarla təyyarə və gəmi gərəkəcək. Karneqi adına Beynəlxalq Sülh Fondunun Rusiya ordusu üzrə eksperti Dara Massikot deyir ki, bu cür fəaliyyəti gizlətmək çətin olacaq. Kreml hələ də üsyançıların rəhbərliyi ilə razılığa gələrək Suriyadakı hərbi obyektlərin birinə, yaxud hər ikisinə çıxışı əlində saxlaya bilər. Amma burada türk faktoru da həlledici rol oynayacaq. Ekspertlər deyirlər ki, Rusiya aviasiya bazasını 1500 kilometr cənub-qərbə - Liviyaya daşıya bilər. Ancaq ağır texnika ilə yüklənmiş hərbi karqo təyyarələrini, hətta Türkiyənin hava məkanından keçmək imkanı əldə edilsə belə, birbaşa Rusiyadan Liviyaya uçurmaq daha çətin ola bilər. Eyni şeylər ABŞ hərbi bazalarına da aiddir. Lakin onlar kiçikdirlər və köçürülmələri asandır. Bu hərbi bazaların Suriyadakı gələcək taleyi də türk faktorundan asılı olacaq.
Tahir TAĞIYEV
