PISA testi - məktəblərdə təhsilin səviyyəsi geriləyib...

Azərbaycanda təhsilin vəziyyəti, şagirdlərin məktəblərdə hazırlıq durumu ilə bağlı getdikcə daha çox tənqidi fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Fərqli mövqedən çıxış edənlər olsa da, onların sayı azdır. Hər halda o da sirr deyil ki, təhsillə bağlı qüsurların sayı az deyil.

Bu arada aparılan son hesablamalar göstərir ki, 1991-1992-ci illərdə Azərbaycanda təhsil alanların 6.3%-i ali məktəbdə oxuyurdusa, 2022-ci ildə bu rəqəm 5.9%-ə düşüb. Rəqəmlərdən məlum olur ki, 30 illik müstəqillik dövrünü əhatə edən təhsil geriləyib. Daha bir problemli məqam odur ki, bu gün ali məktəbə daxil olan tələbələrin böyük əksəriyyəti məktəblərin yox, repetitorların sayəsində universitetlərə daxil olur. Yeri gəlmişkən bir məsələni də qeyd edək ki, dünya üzrə PISA testinin nəticələri də orta məktəblərimizdə durumun yaxşı olmadığından xəbər verir. PISA (Programme for International Student Assessment) beynəlxalq şagird qiymətləndirilməsi proqramıdır. Bu proqram 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə bacarıqlarını ölçür və onların qlobal səriştəsinə baxır. PISA alternativ və ya inkişaf etdirmə sualları olan bir sıra testlərdən ibarətdir. PİSA İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının dünya boyunca ona üzv olan və olmayan ölkələrin təhsil sistemlərinin qiymətləndirilməsidir. Bu, ölkələrdə 15 yaşlı məktəblilərin riyaziyyat, elm və oxu üzrə test olunması vasitəsilə müəyyən olunur. Bu arada dünya üzrə 15 yaşlı gənclərin oxuma, riyaziyyat və təbiət elmləri səviyyələrinin qiymətləndirildiyi 2022-ci il PISA testində Sinqapur bütün sahələrdə birinci yeri tutub, Azərbaycandan, Bakıdan olan şagirdlərin göstəriciləri bütün kateqoriyalarda orta göstəricidən aşağı olub. Beləliklə, 2022-ci il üçün PISA testinin nəticələrinə görə, Bakı məktəbləri ilə təmsil olunan Azərbaycan sıralamada 81 ölkə arasında 56-cı yerdədir. 81 iştirakçı ölkə və region arasında ən yaxşı nəticələri, BBC-nin məlumatına əsasən, Çinin Makao, Tayvan, Yaponiya, Cənubi Koreya və Estoniya məktəbliləri göstərib. Onların hamısı üç əsas kateqoriyanın hər birində ilk 10-luqda yer alıb. PİSA testlərində Azərbaycanı təmsil edən Bakı şagirdləri riyaziyyatda 396.88, oxumaqda 365.21, təbiət elmlərində 380.14 bal toplayıb ki, bu da hər üç kateqoriyada orta göstəricidən aşağıdır. Bakı məktəblilərinin 2022-ci ildə göstərdikləri nəticələr 2018-ci ildə olan nəticələrdən daha aşağı olub. PISA testlərinin 2022-ci il sınaqları əksər ölkələrdə bütün ölkəboyu keçirilsə də, Azərbaycan nadir ölkələrdəndir ki, yalnız Bakıdan olan şagirdlər burada iştirak edib. Cənubi Qafqaz ölkələrindən Azərbaycan və Gürcüstan testlərdə iştirak edib, Ermənistan qatılmayıb. Azərbaycanla müqayisədə Meksika, Braziliya, Gürcüstan, Özbəkistan, Albaniya və Şimali Makedoniya daha yuxarı nəticə göstərib. Ancaq keçmiş sovet ölkələrindən Estoniya, Latviya, Litva, Qazaxıstan, Moldova Azərbaycandan daha yuxarı nəticə göstərib. Azərbaycan indiyə kimi PİSA qiymətləndirilməsində 2006, 2009 və 2018-ci illərdə iştirak edib. 2009-dan 2018-ci ilə kimi olan testlərdə Təhsil Nazirliyi iştirak etməyib. Oxu kateqoriyasında Sinqapurdan sonra gələn ölkələr  İrlandiya, Yaponiya, Cənubi Koreya, Tayvan, Estoniya, Makao, Kanada, ABŞ və Yeni Zelandiya olub. Britaniya 2018-ci ildəki nəticələrdən bir pillə irəliləyərək 13-cü yerdədir. Avropa ölkələrinin əksəriyyəti orta sıralardadır.

Latın Amerikası ölkələri arasında ən yüksək yer tutan Çili isə 37-ci yerdədir. Son üç yerdə Mərakeş, Özbəkistan və Kamboca qərarlaşıb. Son nəticələr göstərir ki, iştirakçı şagirdlərin göstəriciləri 2018-ci illə müqayisədə oxuma üzrə 10 bal, riyaziyyat üzrə isə, demək olar ki, 15 bal aşağı düşüb. PISA-ya görə, bu, illik öyrənmənin dörddə üçünə bərabərdir, lakin bu azalma yalnız qismən koronavirusa aiddir. Pandemiyadan əvvəl də oxu və elmdə ballar azalmaqdaydı. Qeyd edək ki, PISA qiymətləndirməsi 2000-ci ildə başlayıb və hər üç ildən bir təkrarlanır. Bununla belə, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına görə, 2021-ci ilin qiymətləndirməsi COVID sonrası problemləri əks etdirmək üçün 2022-ci ilə təxirə salınıb. PISA 2022-ci ildə oğlanların riyaziyyatda qızları 9 bal üstələdiyini açıqlayıb, lakin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının ölkələrində qızlar oxumaqda oğlanları orta hesabla 24 bal üstələyib. Hər iki cinsin performansı aşağı düşdüyünə görə, əksər ölkələrdə riyaziyyat performansında gender fərqi 2018-2022-ci illər arasında dəyişməz qalıb. Şagirdlərin təcrübəsi baxımından, PISA müəyyən edib ki, qeyri-immiqrant tələbələr əksər ölkələrdə bütün fənlər üzrə immiqrant tələbələri üstələməyə meyllidirlər. Hər bir ölkədə və ya bölgədə imtahan verən şagirdlərin sayı əhalinin sayından asılı olaraq dəyişir. 2022 qiymətləndirməsində təxminən 700 min şagird iştirak edib. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, PISA İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının təşkil etdiyi beynəlxalq şagird qiymətləndirmə proqramıdır. PISA testlərindəki sualların üçdə ikisi çox seçimli, qalan üçdə ikisi isə açıq tipli suallardır. Hər məktəbdə yalnız az sayda şagird eyni suallara cavab verir. Bunun səbəbi PISA-nın hərtərəfli bacarıq və bacarıqlar toplusunu ölçməyə çalışmasıdır. Bu səbəbdən bir uşağın cavab verə biləcəyindən daha çox sual hazırlanır və bu suallar müxtəlif imtahan kağızlarına bölünür. PISA daha sonra hər bir şagirdin potensialını qiymətləndirmək üçün statistik modeldən istifadə edir. O, həmçinin, hər bir tələbənin cavablarından bütün digər suallara cavab versəydilər, necə çıxış edəcəklərini proqnozlaşdırır.

Samirə SƏFƏROVA