Vaşinqton-Cənubi Qafqaz münasibətlərində yeni mərhələ açılır...
ABŞ-da hazırkı vitse-prezident, Demokratlar Partiyasının nümayəndəsi Kamala Harris, yoxsa keçmiş prezident, Respublikaçı Donald Trampın qalib gələcəyi bütün dünyada böyük maraqla izlənilir. Hər iki siyasətçinin reytinqi təxminən bərabərdir.
Bu arada, ABŞ tarixində ən dramatik və qeyri-adi hadisələrdən biri olan cari seçki kampaniyasında baş verən hadisələr heç bir şübhə yeri qoymur ki, amerikalıların etdiyi seçim təkcə öz ölkələri üçün deyil, şişirtmədən bütün dünya üçün taleyüklü ola bilər. İndi beynəlxalq məsələlərdə ABŞ-dan çox şey asılıdır. Və Tramp və Harris, indi göründüyü kimi, təkcə ölkənin inkişafının diametral şəkildə əks istiqamətlərini deyil, həm də Amerikanın xarici siyasətinin necə olması lazım olduğuna dair fərqli baxışları ortaya qoyurlar. Bütn bunlar Cənubi Qafqaza da təsirsiz ötüşmür. Elə bu xüsusda “Vesti Kavkaza” portalı yazır: “Artıq dörd ildir ki, bütün dünya kimi Cənubi Qafqaz da “demokratik reallıqda” yaşayır. ABŞ prezidenti Cozef Bayden Demokratlar Partiyasının əsas ideoloqlarından biridir və onun administrasiyasının xarici siyasəti hər hansı digər dövlətin daxili işlərə qarışmaq bahasına olsa belə, insan hüquqlarının, qanunun aliliyinin və demokratiyanın təşviqi və müdafiəsinə yönəlmiş ənənəvi liberal paradiqma yürüdür. Bu müddət ərzində Ermənistan ABŞ-dan böyük dəstək aldı, bu təəccüblü deyil, çünki Nikol Paşinyan və onun “Vətəndaş müqaviləsi” partiyası qəti şəkildə qərbyönlü siyasət yürüdür və buna görə də kollektiv Qərbə görə “demokratik hakimiyyət” xüsusiyyətlərinə layiqdir. Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra Paşinyan Ermənistanı Avro-Atlantik strukturlara inteqrasiya etmək niyyətlərini gizlətməyi dayandırdı və açıq şəkildə mövqeyini bəyan etdi. Vaşinqton bunu alqışladı: Ermənistan rəhbərliyinin istəkləri postsovet məkanını Rusiyadan uzaqlaşdırmaq strategiyasına uyğun gəlir. Birləşmiş Ştatlar İrəvanın Moskvaya qarşı “küskünlüyündən” uğurla istifadə edərək, iqtisadiyyat, diplomatiya və təhlükəsizlik məsələlərində dəstək təklif etdi. Baydenin dövründə ABŞ və Ermənistan arasında münasibətlər görünməmiş yüksək səviyyəyə çatdı: Bayden 1915-ci ildə Osmanlı İmperiyasında baş vermiş faciəli hadisələri “erməni soyqırımı” kimi tanıdı və Ermənistan hakimiyyətinin Qarabağ məsələsi ilə bağlı bütün dezinformasiya kampaniyalarını dəstəklədi. Ölkələr hərbi təlimlər keçirib, Ermənistan isə bir-birinin ardınca MKİ rəhbərini və senatorları, o cümlədən Nümayəndələr Palatasının keçmiş spikeri, demokrat Nensi Pelosini qəbul edib. İrəvan demokratları sevindirərək Rusiya prezidenti Vladimir Putinin həbsinə order verən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statuna qoşulub. Bütün bu proseslər Ermənistanın Rusiyadan uzaqlaşması, KTMT üzvlüyünün dondurulması və Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Ermənistan səfirinə etiraz notası təqdim eetməsinə gətirib çıxardı. Tamamilə məntiqlidir ki, ABŞ-ın Ermənistanla əlaqələrinin güclənməsi Azərbaycanla təmasların soyuması ilə müşayiət olundu. Bakı əvvəlcə Amerika rəsmilərinin və Ermənistan hökumətinin üzvlərinin qarşılıqlı səfərlərinə məhəl qoymamağa çalışırdı, bir şərtlə ki, Azərbaycan Respublikasının mənafeyinə xələl gətirməsin. 2021-ci ilin payızına qədər ABŞ-ın Ermənistan hökumətinə açıq simpatiyasına baxmayaraq, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Ağ Evin tənqidindən yayınaraq xarici siyasəti balanslaşdırıb.
Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2023-cü ilin sentyabrında həyata keçirdiyi antiterror tədbirləri dönüş nöqtəsi oldu və bu zaman Qarabağ iqtisadi rayonunun bütün ərazisində Azərbaycanın konstitusiya quruluşu bərpa edildi. Erməni diasporunun Amerika icmasının təzyiqindən sonra Dövlət Departamenti Qarabağı tərk edən ermənilərin yerli sakin və ya qeyri-qanuni mühacir olmasından asılı olmayaraq onlara dəstək verdiyini bəyan edib və onların Azərbaycana qayıtmasını tələb edib. Bakıya qarşı köhnə sanksiyaların qaytarılması hətta Azadlığa Dəstək Aktına 907-ci Düzəlişin bərpası formasında elan edilib və eyni zamanda yüksək səviyyəli diplomatik təmasların dayandırılması qərara alınıb. Lakin prezident İlham Əliyev buna ədalətli tənqidlə cavab verdi və bundan sonra dövlət katibinin köməkçisi Ceyms O`Brayen əlaqələri normallaşdırmaq üçün Bakıya gəldi. Amma bu ilin fevralında İlham Əliyevin yenidən prezident seçilməsi demokratları qane etməyib. Və bir müddət əvvəl 60 konqresmen Baydendən Azərbaycana qarşı sanksiyalar tətbiq etməyi xahiş etmişdi. Əliyev ABŞ-ı nankorluqda ittiham edərək, xatırladıb ki, Vaşinqton 2001-ci ildə Əfqanıstandakı əməliyyat zamanı onun dəstəyinə ehtiyacı olduğu üçün respublikaya qarşı məhdudiyyətləri aradan qaldırıb və indi onları yenidən tətbiq etmək istəyir. Bakı ilə Moskvanın yaxınlaşması, Əliyevlə Putinin tez-tez görüşməsi, 2022-ci ilin fevralında müttəfiqlik münasibətləri haqqında sazişin imzalanması Vaşinqtonu açıq şəkildə qane etmir. İki ölkənin xarici işlər nazirləri Vaşinqtonda danışıqlar aparsa da, Bayden komandasının ermənipərəst siyasəti Ermənistan və Azərbaycan arasında Amerika vasitəçiliyinin iflasına gətirib çıxardı. İndi Azərbaycan getdikcə daha çox Rusiya və Türkiyənin fəal iştirakı ilə regional problemlərin regional həllinə yönəlib. Baydenin ABŞ-ı Gürcüstanla ən pis münasibətlərə malikdir, baxmayaraq ki, o, qonşu respublikalardan daha çox Qərblə qarşılıqlı əlaqə və inteqrasiya təcrübəsinə malikdir. Gürcüstan öz konstitusiyasında NATO və Aİ-yə daxil olmaq kursunu təsbit edib və ərazi mübahisələrinə görə 2008-ci ildən Rusiya ilə diplomatik əlaqələr qurmayıb – lakin buna baxmayaraq, Vaşinqton narazılıq üçün səbəb tapıb: son illərdə hakim “Gürcü Arzusu” partiya suveren daxili və praqmatik xarici siyasət həyata keçirməyə başlayıb. “Gürcü Arzusu” Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalarına qoşulmadı, Rusiya bazarı ilə ticarət əlaqələrini gücləndirdi, hava nəqliyyatı qurdu və hətta Gürcüstan vətəndaşları üçün Rusiya Federasiyasına daxil olmaq baxımından viza rejiminin ləğvinə nail oldu. Ağ Ev bütün bu hərəkətlərinə görə Gürcüstanı açıq şəkildə tənqid edib. ABŞ Maliyyə Nazirliyi sanksiyalara qoşulmağı tələb edib. 2024-cü ilin iyun və sentyabr aylarında xarici agentlər haqqında qanunun geri götürülməsini tələb edən çoxsaylı xəbərdarlıqlardan sonra Dövlət Departamenti təhlükəsizlik qüvvələrinə və “Gürcü Arzusu” üzvlərinə qarşı sanksiyalar elan edib. Son seçkilərin nəticələri, açığını desək, müxalifətin qələbəsini və himayədarı Mixail Saakaşvilinin həbsdən azad olunmasını gözləyən Demokrat Partiyasını məyus edib. Vaşinqton seçkilərin nəticələrini qeyri-legitim elan etməyib, lakin pozuntulardan şikayətlənib. Kamala Harris ABŞ-da prezident seçkilərində demokrat kimi iştirak edir. Necə deyərlər, “alma ağacdan uzağa düşməz”. Əgər onun bəzi məsələlərə xüsusi baxışı varsa (məsələn, İsraili daha çox tənqid edir), Harris hələ də sistemin və Demokratik Partiyanın bir hissəsidir. Bayden dövründə onun kursunu bildiyimiz üçün Harris qalib gəlsə, ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı xarici siyasətini az-çox proqnozlaşdıra bilərik. Kamala Harrisin dövründə ABŞ növbəti dörd il ərzində Rusiyanın hesabına Ermənistana dəstək vermək, Gürcüstan hakimiyyətinə yeni qanunlarla təzyiq göstərmək və Moskvanın Tiflis ilə yaxınlaşmasını dayandırmağa çalışmaq siyasətini davam etdirəcək. Əliyevin çoxvektorlu siyasəti və Azərbaycanın Avropa NATO ölkələri ilə sıx enerji əlaqələri sayəsində Harris çətin ki, Bakıya qarşı sərt davranmağa cəsarət etsin. Ancaq aydındır ki, Azərbaycan rəhbərliyi Paşinyan rejimindən fərqli olaraq demokratlar tərəfindən “öz xalqı” hesab edilmir. Azərbaycanın Rusiya və Türkiyə ilə əlaqələrinin dərinləşməsi (və demokratların prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğandan daxili siyasət, kürdlər və digər məsələlərdə çoxlu şikayətləri var) Demokrat Partiyasını qıcıqlandırmağa davam edəcək. Donald Tramp qalib gəlsə, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətinin köklü şəkildə dəyişəcəyini söyləmək çətindir. 2018-ci ildə Ermənistanda “məxməri inqilab” onun hakimiyyəti dövründə baş verib və Vaşinqton tərəfindən dəstəklənib. Çətin ki, Tramp Cənubi Qafqazda Ermənistan kimi qiymətli sərvətdən imtina etsin. Bayden administrasiyası da Gürcüstanda yaxından iştirak edəcək, lakin Baydendən fərqli olaraq, o qədər də yöndəmsiz və sərt deyil. “Gürcü Arzusu”nun qurucusu Bidzina İvanişvili və baş nazir İrakli Kobaxidze demək olar ki, açıq şəkildə Trampı dəstəkləyiblər. Yayda Kobaxidze deyib ki, Trampa sui-qəsd Fikonu məhv etməyə çalışan eyni adamlar - “Qlobal Müharibə Partiyası” tərəfindən təşkil edilib. İvanişvili hesab edir ki, Tramp Ukraynadakı müharibəni tez bir zamanda dayandıra biləcək və bu, Gürcüstanın da xeyrinə olacaq. İvanişvili və Tramp biznesmendirlər və hər zaman razılığa gələ bilərlər. Bir tərəfdən Trampın qələbəsi Gürcüstan hakimiyyəti üçün müsbət siqnaldır. Eyni zamanda, Vaşinqton və Tiflis əlaqələr qurarsa, Gürcüstanın Avro-Atlantik inteqrasiyası daha uğurlu ola bilər ki, bu da Rusiyanın maraqları üçün risklər daşıyır. “Praqmatik” tezis Azərbaycanla bağlı vəziyyətdə də aktualdır. Donald Tramp demokratların standart şikayətlərini çevirmədən, Bakıya münasibətdə daha diqqətli işləyə bilər. İlham Əliyev Respublikaçılara rəğbətini reklam etməməyə üstünlük verir və “seçkilərlə bağlı qərarı Amerika xalqının verəcəyini” vurğulayır. Eyni zamanda o, açıq şəkildə bildirir ki, Tramp Baydenlə Harrisdən fərqli olaraq qlobal vəziyyəti sabitləşdirməyə kömək etmək iqtidarındadır. İyulda Şuşada keçirilən beynəlxalq media forumunda Əliyev Trampın ABŞ-ın onun dövründə müharibəyə başlamaması tezisinə diqqət çəkib. O, həmçinin “Azərbaycan xalqının mütləq əksəriyyətinin” dəstəklədiyi ənənəvi dəyərlərlə bağlı Trampın “aydın mövqeyinə” işarə edib. Ona görə də güman etmək olar ki, Trampın seçilməsi həm Azərbaycan, həm də “Gürcü Arzusu” üçün böyük fayda vəd edir ki, bu da ailə rolunun və ənənəvi dəyərlərin gücləndirilməsinə yönəlib. Tramp Türkiyə və Rusiya ilə münasibətlərdə praqmatikdir ki, bu da Azərbaycanın xarici siyasətinə bonuslar əlavə edir”.
Tahir TAĞIYEV
