Dünya iqtisadiyyatını neft-qaza görə qiymət şoku gözləyir...
Bu ayın əvvəlində İranın İsrailə raket hücumundan sonra Yaxın Şərqdə ölüm-qalım müharibəsi ehtimalı artıb. İsrailin Qəzza zolağında bir ildir apardığı müharibə və bu ayın əvvəli Livanın cənubuna hərbi müdaxiləsi fonunda İranın hücumu dünya bazarlarında neftin qiymətini 9 faiz bahalaşdırıb.
Ekspertlər deyir ki, tammiqyaslı İsrail-İran müharibəsi beynəlxalq enerji təchizatını tərsə sala və dünya iqtisadiyyatına sarsıdıcı dalğalar göndərə bilər.
Prosesin bu istiqamətdə inkişafını şərtləndirən məqamlardan biri də budur ki, İran-İsrail savaşına ABŞ da fəal şəkildə müdaxilə edir. Pentaqon artıq bildirib ki, İran Vaşinqtona Amerika hərbi qüvvələrini İsraildən uzaq tutmaq barədə xəbərdarlıq etdiyi halda Birləşmiş Ştatlar Yüksək Hündürlük Sahəsindən Müdafiə Terminalının (THAAD) batareyasını və qoşunlarını İsrailə göndərəcək. Pentaqonun sözçüsü, general-mayor Pat Rayder qeyd edib ki, müdafiə naziri Lloyd Austin prezident Co Baydenin göstərişi ilə THAAD batareyasının yerləşdirilməsinə icazə verib. Rayder deyib ki, sistem aprel və oktyabr aylarında İranın İsrailə raket hücumlarından sonra İsrailin hava hücumundan müdafiəsini gücləndirməyə kömək edəcək. Konqresin Tədqiqat Xidmətinin aprel hesabatına görə, orduda yeddi THAAD batareyası var. Ümumiyyətlə, hər biri altı yük maşınına quraşdırılmış işəsalma qurğusundan, 48 tutucudan, radio və radar avadanlığından ibarətdir və onu işlətmək üçün 95 əsgər tələb olunur. THAAD “Patriot” raketlərini tamamlayan sistem hesab olunur, lakin daha geniş ərazini müdafiə edə və 150-200 kilometr məsafədəki hədəfləri vura bilir. İran da öz növbəsində mümkün genişmiqyaslı savaşa hazırlıq görür. Bu arada bəlli olub ki, Tehran özünün iki peykini öz kosmik gəmisi ilə orbitə çıxarmaq üçün Rusiyaya göndərib. Söhbət “Kowsar” və “Hodhod” peyklərindən gedir. İran tərəfi iddia edir ki, ilk peyk kənd təsərrüfatında və ətraf mühitin monitorinqində istifadə üçün nəzərdə tutulub. İkincisi isə peyk rabitəsi üçün nəzərdə tutulub. ABŞ səlahiyyətliləri Tehran və Moskva arasında kosmik sektorda əməkdaşlığın artmasından narahatlığını bildirib. Ola bilsin ki, orbitə çıxarılan peyklər hərbi məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Maraqlıdır ki, hazırda İran peyklərinin Rusiyaya ötürülməsi Yaxın Şərqdə vəziyyətin gərginləşməsi fonunda baş verir. Potensial olaraq, bu peyklər İran tərəfindən İsraildəki hərbi hədəfləri izləmək üçün istifadə edilə bilər. Rusiya artıq 2024 və 2022-ci ilin fevralında orbitə İran peyklərini göndərib. Həmin vaxt ABŞ Rusiya ilə İran arasında kosmik əməkdaşlıqdan narahat idi. Vaşinqton ehtiyat edirdi ki, peyklər Rusiyaya Ukraynaya qarşı müharibədə kömək edəcək və İrana İsrail və Yaxın Şərqdəki potensial hərbi hədəfləri izləməyə imkan verəcək. “The Telegraph” nəşrinin qeyd etdiyinə görə, İran hesab edir ki, Rusiya ona silah tədarükünə görə borcludur. Əvvəllər bildirildiyi kimi, İran İsrailin mümkün zərbəsi ərəfəsində Rusiyadan peyk kəşfiyyatının aparılmasında kömək istəyib.
Beləliklə, Yaxın Şərqdə vəziyyət sürətlə gərginləşir. Bu da enerji qiymətləri sahəsində mühüm dəyişikliklərə gətirib çıxarmaq iqtidarındadır. Cenevrə Akademik İnstitutunun böyük elmi-tədqiqat əməkdaşı Farzan Sabet bu xüsusda bildirir: “Görünən odur ki, regional neft və qaz ixracında böyük sarsıntılar dünya iqtisadiyyatına maddi təsir göstərəcək. İsrail mediası yazır ki, ölkə İranın nüvə obyektləri və ya neft və qaz qurğularını hədəf ala bilər. ABŞ prezidenti Co Bayden İsrailə xəbərdarlıq edib ki, dünyanın ən böyük neft istehsalçılardan biri olan İranın neft qurğularını vurmasın. Rəsmi Tehran infrastrukturuna zərbə endiriləcəyi halda, bundan daha da güclü cavabla hədələyib. İsrail İranın neft və qaz obyektlərinə böyük hücum həyata keçirsə, sonuncu Hörmüz boğazındakı mühüm tranzit keçid yollarının təzyiqinə əl ata bilər”. İran dünya neft daşımalarının keçdiyi strateji Hörmüz boğazını illər boyu bağlamaqla hədələyib. Londonda yerləşən “Chatham House” beyin mərkəzinin enerji siyasəti və geosiyasət üzrə eksperti Nil Killiam qeyd edir: “Dünya iqtisadiyyatı üçün Hörmüz boğazı olduqca vacibdir”. Dünyanın ən böyük təbii qaz istehsalçılarından biri olan Qətər də öz ixracı üçün Hörmüz boğazından istifadə edir. Ötən həftə orada Ərəb körfəzi ölkələrinin yüksək rəsmiləri ilə İran prezidenti Məsud Pezeşkian görüş keçirib. Birincilər qonağı bir daha əmin ediblər ki, mümkün İran-İsrail münaqişəsində neytral mövqe tutacaqlar. Bununla belə, İsrail İrana hücum edərsə, rəsmi Tehranın qonşu ölkələrin neft qurğularını hədəf alacağı barədə narahatlıqlar dolaşır. Sabetin sözlərinə görə, İsrailin mümkün hücumuna İranın istənilən cavabı dünya enerji qiymətlərinə və ticarətə təsir göstərəcək: “Bu, aqressiya aktı kimi qiymətləndirilə və İrana qarşı növbəti təzyiqə gətirib çıxara bilər”. Killiam deyir ki, İsrail, çox güman, İran rejiminə ziyan vuracaq və ölkə iqtisadiyyatına zərər verəcək, amma dünya neft bazarlarına təsir göstərməyəcək hədəflərə zərbə endirəcək.
Xatırladaq ki, 1973-cu il ərəb neft embarqosu və 1979-cu il İrandakı İslam inqilabı sonrası enerji qiymətlərində kəskin artımlar bəzi ölkələrdə böyük qaz qıtlığı və yanacaq-doldurma məntəqələrində sonsuz növbələrə gətirib çıxarmışdı. Lakin ekspertlər belə fikirdədir ki, İsrail-İran olum-dirim savaşı nəticəsində Yaxın Şərqdə yarana biləcək neft və qaz axınlarındakı ciddi pozuntular dünya iqtisadiyyatında nəzarətin itməsinə gətirib çıxarmayacaq. Buna səbəb ABŞ-ın əsas neft və qaz təchizatçısına çevrilməsi və dünya miqyasında qalıq yanacaqlara azalan etibardır. Sabet bu xüsusda bildirir: “Qərb istehlakçılar yanacaqdoldurma məntəqələrində qiymət artımını hiss edəcək. Əvvəlki dönəmlərdən fərqli olaraq bu artım çox az olacaq. Yaxın Şərqdə neft və qaz axınlarının iflicinin Çin iqtisadiyyatına olduqca böyük effekti ola bilər. Hesablamalara görə, rəsmi Pekin İrandan gündəlik 1.5 milyon barrel, yəni regiondakı ümumi idxalının 15 faizi qədər neft idxal edir”.
Ramil QULİYEV
