Özəl pensiya fondlarının uğurlu olacağına şübhələr var...
Bu gün dünyada əhalinin sosial müdafiəsinin təşkilində, dövlətlə yanaşı, özəl pensiya fondlarının iştiraki prioritetlərdən biridir. Sözügedən fondların Azərbaycanda da yaradılacaği barədə xəbərlər gəlməkdədir. Mediaya açıqlamasında iqtisadçı deputat Vüqar Bayramov bildirib ki, ölkəmizdə də özəl pensiya fondlarının yaranması gündəmdədir.
Amma deputatın bir neçə ifadəsinə aydınlıq gətirməyi vacib sayırıq. Birincisi, özəl pensiya fondları fəaliyyətə başladıqda vətəndaş sosial müdafiəsini kimə etibar edəcəyini özü müəyyənləşdirir. Bu o demək deyil ki, vətəndas həm özəl, həm də dövlət fondundan pensiya alacaq, vətəndaş ya DSMF-ni, ya da özəl pensiya fondlarından birini seçməli olacaq. Bu seçimi vətəndaş əmək fəaliyyətinə başlayanda etməlidir. Amma deputatın "qeyri-dövlət pensiya fondları vətəndaşa təqaüd yaşı tamam olan zaman 2 müəssisədən ödəniş almaq imkanı yaradacaqdır" ifadəsi anlaşılmır. Dünyada belə təcrübə yoxdur. Vətəndaş iki variantdan birini seçə bilər.
İkincisi, pensiya yaşı özəl və dövlət sektoru üçün eyni götürülür. Hazırda parlamentdə belə bir layihə mövcuddursa, ola bilsin, həmin layihədə belə nəzərdə tutulub.
Üçüncüsü, özəl pensiya fondları Maliyyə Nazirliyinə deyil, DSMF-yə hesabat verəcəksə, həmin özəl pensiya fondları DSMF ilə necə rəqabət apara bilər, ona necə rəqib ola bilər? Əslində özəl pensiya fondu ilə dövlət pensiya fondu bərabərhüquqlu subyektlər olmalıdır ki, onlar bir-biri ilə normal rəqabət apara bilsin.
Bununla yanaşı onu da qeyd etmək yerinə düsərdi ki, Azərbaycanda 2006-cı ildə başlanan pensiya islahatının layihəsində özəl pensiya fondlarının yaradılması da nəzərdə tutulmuşdur. Lakin 1 iyul 2017-ci ildə "Əmək pensiyası haqqında" qanuna edilmiş əlavə və düzəlişlər zamanı pensiya islahatına xitam verildi. İslahatın qısa məzmunu ondan ibarət idi ki, pensiya təminatnatı fərdi uçot sistemi ilə işləyən pensiya modelinə keçilsin. Yəni sovetlər dönəmində sosial müdafiə "əmək qabiliyyətli əhali işləyir və pensiyaçıları saxlayir" prinsipi üzərində qurulmuş model idi. 2006-ci ildə başlanan islahat isə pensiyaçiların sosial müdafiəsini "hər bir vətəndaş işləyir və özünə layiqli pensiya qazanır" prinsipi üzərində qurulmuş modelə keçid etməli idi. Yəni hər bir vətəndaş işlədiyi dövrdə ödədiyi sosial sığorta fərdi uçotundakı hesabda yığılmalı, yaranan pensiya kapitalı isə dövlət tərəfindən hər il infliyasiyaya uyğun olaraq indeksləşdirilməlidir ki, vəsait real dəyərini itirməsin. Həmin pensiya islahatı bu sistemin fəlsəfəsini dəyişməli idi. Çox təəssüflər olsun ki, 11 il ərzində bu keçid alınmadı. Oxucuların yadındadırsa, hətta hər bir vətəndaşa fərdi ucotun kart hesabı da təqdim edilmişdi. Nəzərdə tutulurdu ki, gələcəkdə həmin kart hesabı ilə vətəndaş öz pensiya kapitalına nəzarət edə biləcək. Bu modeldə hər bir vətəndaş işlədiyi dövrdə DSMF ödənişləri nəticəsində nə qədər pensiya kapitalı yığıbsa, ona uyğun olaraq da pensiya almalı idi. Lakin bu keçid alınmadığına görə biz 2017-ci ildə yenidən "əmək qabiliyyətli əhali işləyir və pensiyaçıları saxlayır" prinsipi ilə işləyən modelə qayıtdıq. Hazırda "pensiya kapitalı" adlandırdığımız sığorta kapitalı vəsait olaraq heç bir hesabda toplanmır. İsləyən əhalinin ödədiyi DSMF ödənişlərı hesabına pensiyaçılara məvacib verilir. Bütün bunları yazmaqla onu qeyd etmək istəyirik ki, dünyada özəl pensiya fondlarının uğur qazandığı ölkələrin hamısında fərdi uçot sisteminə keçid edilib. Kim işlədiyi dövrdə fərdi uçot hesabına nə qədər pensiya kapitalı yığıbsa, ona uyğun da pensiya alır. Bu sistemdə DSMF ödənişləri banklara əmanət qoyulmasına bənzəyir, kapital faktiki olaraq var. Hətta vətəndaş pensiya yaşına çatmamış dünyasını dəyişsə pensiya kapitali onun varisinə, vətəndaşlığını itirdikdə isə özünə verilir. Amma bizdə faktiki olaraq "pensiya kapitalı" adlandırdığımız vəsait heç bir hesabda yoxdur, bu yalniz reqəmdən ibarətdir. Bu rəqəm isə yalnız pensiyaçıların məvacibini bir-birindən fərqləndirmək üçün istifadə edilir. Belə bir modellə real iş qabiliyyətinə malik özəl pensiya fondları qurmaq mümkün deyil.
Bununla yanaşı, normal işləyən özəl pensiya fondları qurmaq üçün mütləq ölkənin dinamik əmək bazarı olmalıdır. Yəni iş yerləri o qədər çox olmalıdir ki, əməkçi onu seçsin, 3-4 işdən ən sərfəlisini seçsin ki, sahibkara oz şərtlərini irəli sürə bilsin. O şərtlərdən biri də normal maaş verilməsi və onun tam şəkildə rəsmiləşdirilməsi olacaq. Bu, özəl pensiya fondlarının yaşayıb fəaliyyət göstərməsi üçün ilkin şərtdir. Bizdə isə vəziyyət elədir ki, sahibkar beş-on işçidən birini seçir. Belə olan halda isə sahibkar işçiyə öz şərtlərini diqtə edir. Yəni vergidən yayınmaq üçün maaşın tam hissəsini, ya da hamısını rəsmiləşdirmir. Bununla işçinin pensiya hüququ tapdalanır və eyni zamanda özəl pensiya fondunun yaranma şəraiti pisləşir. Özəl pensiya fondunun DSMF-dan fərqi odur ki, onun sıgorta ödənişlərindən başqa gəlir mənbələri olmur. Bu səbəbdən də özəl pensiya fondları o ölkələrdə uğur qazanır ki, orada sığorta ödənişlərı problemsiz olsun və pensiya modeli fərdi uçot sistemi ilə calışsın. Azərbaycanda bunun heç biri yoxdur. Ona görə də hökumətin yaratmaq istədiyi özəl pensiya fondları formal xarakter daşıyacaq. Sadəcə qeyd ediləcək ki, Azərbaycanda da özəl pensiya fondları var.
Akif NƏSİRLİ
