Azərbaycanda erməni əlifbası çap edildi - mühüm yenilik...
İsmayıl Tanrıverdi: “Üç il bundan əvvəl fikirləşdim ki, erməni əlifbasını hazırlayım”
Bakı Dövlət Universitetinin Erməni Araşdırmaları və Təlim Mərkəzinin rəhbəri, ermənişünas İsmayıl Tanrıverdi erməni əlifbası və iş dəftəri hazırlayaraq çap edib.
Bilirik ki, ölkəmizdə bir neçə yerdə erməni dili tədris olunsa da, uzun illər idi ki, əlifba dərsliyi yox idi. Erməni dilini öyrənənlər adətən pdf-lərdən istifadə edirdilər. İsmayıl Tanrıverdinin erməni əlifbasını və onunla yanaşı iş dəftərini də çap etməsi mühüm bir məsələdir. Çünki bu əlifbaya qədər əlimizdə nornmal bir vəsait olmayıb.
“Bu əlifbanın hazırlanmasına böyük ehtiyac vardı və bu iş görüldü”
İsmayıl Tanrıverdi “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında əvvəlcə əlifba kitabı barədə məlumat verdi. “Bakıda dörd yerdə erməni dili tədris edilir. Onların hamısının başında Bakı Dövlət Universiteti gəlir. Bunu ona görə deyirəm ki, indiyə qədər bizim universitetdən başqa erməni dili keçilən heç bir yerdə ayrıca əlifba keçmirlər. Bunu dəqiq bildiyim üçün deyirəm. Bir kitab düzüb-qoşublar, əlifba ilə qrammatikanı eyni vaxtda keçirlər. Mən onlara bunun düzgün olmadığını demişəm, amma əhəmiyyət vermirlər. Çünki dünyanın heç bir yerində əlifbanı keçmədən, öyrətmədən qrammatikaya keçmək mümkün deyil. Ona görə də üç il bundan əvvəl fikirləşdim ki, erməni əlifbasını hazırlayım. Hadruta gedəndə ordan orijinal bir erməni əlifbası kitabı tapdım və Bakıya gətirdim. Əvvəlcə orijinal əlifbadan keçdik. Amma bu bizə çox çətin idi. Çünki sırf erməni dilində idi. Bu səbəbdən də mən öz əlaçı tələbələrimlə birləşib yeni bir əlifba kitabı hazırladıq. Belə ki, əlifba kitabında olan erməni sözlərinin qarşısına həm transkripsiyasını bizim dildə yazdıq, eyni zamanda tərcüməsini əlavə etdik. Bu əlifbanın hazırlanmasına böyük ehtiyac vardı və bu iş görüldü.
Sonradan həmin kitaba baxdım ki, ermənilərin əlifba kitabında “qəhrəmanları” - Andranik, Njde, Dro barədə qısa məlumatlar var. Mən onları ləğv etdim və onların əvəzinə Babəkin şəklini qoydum, haqqında qısaca məlumat yazdım, şəklin altında da adını verdim. Amma oradan bir məqaləni çıxarmadım. Onu da qəsdən çıxarmadım ki, biz ona baxıb onların uşaqlara necə mifik şeylər öyrətdiklərini bilək. Sonunci “c” hərfində “cenculuk” sözü var, sərçə deməkdir. “Cərçə” mətnindən bir daha aydın oldu ki, ermənilər birinci sinifdən əlifba vasitəsilə uşaqlara nə öyrədirlər. Sərçə haqqında məlumatda yazırlar ki, nə vaxt ki sel gəldi yer üzünü su aldı, Nuh peyğəmbər (onlar uşaqlara Nuh peyğəmbərin erməni olduğunu öyrədirlər-İ.T) bütün canlılardan cüt-cüt götürüb ayaqlarını bağlayıb öz gəmisinə doldurdu və sürərək “Ararat dağının başına çıxdı” və sellər-sular çəkiləndən sonra Nuh peyğəmbər həmin heyvanların ayaqlarını çözüb yer üzünə buraxdı. Guya yeganə sərçə quşu olub ki, dözməyib elə ayaqları bağlı şəkildə Nuh peyğəmbərin əlindən uçub qaçıb. Sonra da yazırlar ki, uşaqlar, görürsüzmü, quşlar arasında yeganə quş sərçədir ki, ayaqları bağlı kimi tullana-tullana gəzir. Guya bu da ona görədir ki, o vaxt Nuh peyğəmbərin əlindən sərçə ayağı bağlı şəkildə qaçıb. Ermənilər bunu birinci sinif uşaqlarına öyrədirlər, mən bilərəkdən bu mətni çıxarmadım. Biz də öz tələbələrimizə deyirik ki, ermənilər birinci sinif şagirdlərinə bunu öyrədir” - deyə İ.Tanrıverdi bildirdi.
Ermənilərin əlifba kitabından daha nələrin çıxarılmasına gəlincə, İ.Tanrıverdi bildirdi ki, demək olar, bütün mətnlər çıxarılıb və yeniləri ilə əvəzlənib. “Hər hərfin sonunda ona aid qısaca işlənən sözlər var, hər hərfin sonunda lüğət tərtib etdim. Məsələn, “A” hərfi ilə başlayan və erməni dilində ən çox işləyən 20-dən çox sözün lüğətini əlavə etdik. Onlar əlifbaya krossvord da, yanıltmac da, tapmaca da, atalar sözləri də qoyurlar. Atalar sözlərini də dəyişməyə ehtiyac yoxdur, çünki ermənilər onların hamısını bizdən oğurlayıblar. Tərtib etdiyimiz əlifbada bunların hamısının da tərcüməsini altına yazdıq. Əsas da odur ki, transkripsiyasını qeyd etdik. Məsələn, erməni dilində “r” hərfindən sonra cingiltili səslər mütləq kar kimi səslənməlidir. Bizim televiziyalarda da, mətbuatda da “Vartanyan” “Vardanyan” kimi tələffüz olunur. Əslində, “Vardanyan” yox, “Vartanyan” kimi tələffüz olunmalıdır. Mən bir neçə dəfə bunu demişəm, hətta televiziya müxbirlərindən biri ilə bu barədə mübahisəmiz də olub. Müxbir mənə deyir ki, müəllim, rus dilində də, bizim dildə də “Vardanyan” deyilir, siz niyə “Vartanyan” deyirsinzi? Deyirəm ki, siz indiyə qədər hansısa bir ermənin ona “Vardanyan” deyiyini eşitmisiniz, hamısı ona “Vartanyan” deyir. Siz ona görə ona “Vardanyan” kimi yazırsız ki, erməni dilinin qrammatik qaydalarını bilmirsiz. Erməni qrammatikasında yazılır ki, “r”, “b”, “n”, “m” hərflərindən sonra gələn cingiltili səslər kar kimi səslənir, bu qanundur, bunu pozmaq olmaz. Ona görə də “r” hərfindən sonra “d” yazılsa da, tələffüzdə o mütləq “t” kimi səsləndirilməlidir. Axır ki, o müxbiri başa saldım. Deyir ki, biz bunu bilmirdik. Nə isə.
Bir də erməni dilində olan əlifbanın əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, əlifba ayrıca hərflərlə yazılanda bizim və dünya əlifbası kimi hərflər ardıcıllıqla gedir, amma əlifbanı öyrədəndə o sıra pozulur. “A”-dan sonra “b”, “d” gəlirsə onunla söz düzəltmək olmur, çətin olur. Ona görə də erməni dilində “a”dan sonra gələn “s”, “r”, “ı” hərfidir. İki hərfi öyrənəndən sonra ondan söz yaranır. Məsələn, “ailə”, a hərfini keçib qurtarandan sonra “s” hərfinə keçirsən. “S” hərfini qurtardın, artıq söz yaranır. “Sa” iki hərfli sözdür, “bu” əvəzliyi deməkdir. “Asa” - “söylə, de, danış” mənasındadır. “R”-nı keçəndən sonra yenə bu üç hərdfən çoxlu sözlər yaranır. Buna görə ermənilər əlifbada hərf sıralamasının yerini dəyişirlər, arxadakı hərflər qabağa keçir. Yəni onlarda bizdəki kimi deyil. Bu da erməni əlifbasının bir xüsusiyyətidir.
Bir sıra əsas məsələlər var ki, mən onu həmkarlarımıza demişəm, başa salmışam, amma görürəm ki, anlamaq istəmirlər. Biz erməni dilinin əlifbasını keçib qurtaranda hər bir tələbənin 1000, ən yaxşı oxuyanların isə 1500-ə yaxın söz bazası olur. Qrammatikaya keçəndə isə bu söz bazasından asanlıqla istifadə edirlər və çətinliyə düşmürlər. Qrammatikada şəkilçiləri, felin zamanlarını, sözün hallanmasını öyrənirlər. Mən o birisi müəllimlərə deyəndə ki, niyə bu cür öyrətmirsiniz? Deyirlər ki, biz belə öyrədirlər. Deyirəm ona görə də, indiyə qədər sizdən bir dənə kadr çıxmayıb. Azərbaycanın bütün dövlət qurumlarına kadr lazım olanda zəng edib məndən kadr istəyirlər. Çünki mənim kadrlarım həqiqətən də bilikli olurlar”.
İş dəftərinə gəlincə, İ.Tanrıverdi bildirdi ki, Azərbaycanda heç yerdə bu iş dəftərindən istifadə olunmur: “İş dəftərini də keçən ildən mən tərtib etməyə başlamışam. Bu, erməni əlifbasının hüsnü-xətt dəftəridir. Biləndə ki, hansısa bir tələbə başqa yerdə erməni dilini öyrənir, yanıma çağırıram, baxıram ki, hərfləri səhv yazır, böyük və kiçik hərfləri qarışıq yazırlar. Bu da ki, onların savadsızlığına gətirib çıxarır. Amma bu hüsnü-xətt dəftərində düzgün yazılış qaydası göstərilir.
Çox təəssüf ki, hamı hardansa bir erməni dili qrammatika kitabı tapır və onu tərcümə edir ondan da dərs keçir. Bizim universitetdən başqa heç yerdə əlifbadan dərs keçmirlər. Əlifba dərsliyini hazırlamışam, universitetin kitabxanasında da var, tədris də edirik. Əslində, bu əlifba və iş dəftəri keçən il çap olunub”.
İ.Tanrıverdi qeyd etdi ki, erməni dilini öyrənməyin əsas yolu əlifbadan keçir və əlifbanı öyrətmədən, bu əlifba ilə yazmağı bilmədən yaxşı mütəxəssis yetişdirmək olmaz.
İradə SARIYEVA
