Mərkəzi Asiyaya qlobal maraq artır - regiona giriş qapısı Azərbaycandır...
Qərb ölkələri iqtisadi inkişaf planlarında və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayan Mərkəzi Asiya ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri ardıcıl olaraq genişləndirir. Qeyri-regional dövlətlər tərəfindən Mərkəzi Asiyaya diqqətin artması qlobal iqtisadiyyatda baş verən kəskin dəyişikliklərlə bağlıdır.
Çin üçün Mərkəzi Asiya ölkələrinin ərazisi Avropaya malların tədarükü üçün cəlbedici marşrutdur. ABŞ və Avropa İttifaqı üçün Mərkəzi Asiya dövlətlərinin əhəmiyyəti iqtisadi inkişafın uzunmüddətli hədəfləri ilə müəyyən edilir. Amma məsələnin daha bir maraqlı tərəfi odur ki, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələrini genişləndirmək istəyən ölkələrin Azərbaycana da ehtiyacı artır. Çünki Azərbaycan məhz bu regiona giriş qapısı hesab olunur. Mərkəzi Asiya ölkələrindən idxal və ixrac üçün Azərbaycanın tranzit imkanlarına böyük ehtiyac var.
Hələlik isə Mərkəzi Asiya ölkələrini öz maraqları orbitinə cəlb etmək üçün regiondankənar dövlətlər geniş alətlərdən istifadə edirlər. Belə ki, son illərdə Mərkəzi Asiya üçün müxtəlif çoxtərəfli formatlar təklif olunur. Rusiya, Çin, ABŞ, Aİ, Almaniya və Hindistan, Fars Körfəzi Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurası ilə yüksək səviyyəli sammitlər keçirilib. Bu tədbirlər zamanı Mərkəzi Asiya ölkələri ilə enerji və nəqliyyat sektorlarında çoxtərəfli və ikitərəfli infrastruktur layihələrində iştirakın çoxsaylı variantları müzakirə edilib, investisiya əməkdaşlığının genişləndirilməsinə dair razılaşmalar əldə olunub. Aİ və Birləşmiş Ştatlar üçün ən böyük maraq Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutudur (Orta Dəhliz). 2017-ci ildə fəaliyyətə başlayan bu marşrut hazırda Aİ və Çin arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafının mühüm hissəsi kimi qiymətləndirilir. 2023-cü ildə onlar arasında ticarət dövriyyəsi 780 milyard dollar təşkil edib. Aİ Orta Dəhliz vasitəsilə tədarük həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmağı planlaşdırır. Yaxın illərdə Aİ Orta Dəhliz vasitəsilə daşımaların həcmini 20 milyon tona çatdırmaq niyyətindədir. Bu planları həyata keçirmək üçün Brüssel 10 milyard avroya qədər kreditlər veriləcəyini açıqlayıb. Gələcəkdə Brüssel maliyyələşdirmənin həcmini artıracağını bəyan edir. Brüssel Avropa Komissiyası tərəfindən 2021-ci ilin dekabrında işə salınmış "Qlobal Gateway" strategiyası çərçivəsində öz maraqlarını təşviq etmək niyyətindədir. Strategiya, enerji və nəqliyyat sektorları da daxil olmaqla, layihələrin həyata keçirilməsinə yönəlib. Əsas diqqətin nəqliyyat sənayesinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilməsi planlaşdırılır. Strategiya çərçivəsində maliyyələşdirmənin prioritet istiqamətləri Orta Dəhlizin əsas iştirakçıları olan Qazaxıstan və Azərbaycanda liman infrastrukturunun, eləcə də avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinin modernləşdirilməsinə yönəlmiş layihələr olacaq. Aİ Qazaxıstan və Azərbaycan arasında Xəzər dənizi vasitəsilə yük daşıyacaq gəmilərin tikintisinə diqqəti artıracaq. Brüsselin Orta Dəhlizə marağı uzunmüddətli iqtisadi planlarla izah olunur. Orta Dəhlizin ötürmə qabiliyyətinin genişləndirilməsi Aİ tərəfindən Mərkəzi Asiyada yerləşən nadir torpaq metal yataqlarına etibarlı çıxışın əldə edilməsi üçün zəruri şərt kimi nəzərdən keçirilir. Məhz bu faktorlar Brüssel üçün xüsusi maraq kəsb edir. Onlara çıxış Rusiya və Çindən tədarükdən asılılığı azaltmağa yönəlmiş addım kimi qiymətləndirilir. Bu ehtiyatlara çıxış, onların işlənilməsi və xammalın Avropaya ixracı ilə bağlı danışıqlar Avropa İttifaqının ali nümayəndəsi Cozep Borrelin bu ilin avqustunda Qazaxıstan və Qırğızıstana səfəri zamanı aparılıb.
Son illərdə Qərb dövlətləri təbii ehtiyatlara çıxış əldə etmək və onların sonrakı işlənməsinə yönəlmiş müxtəlif mexanizmlərdən istifadə ediblər. Mərkəzi Asiya ölkələrinin qanunvericiliyində qeyri-regional dövlətlərə nadir torpaq metallarının yataqlarına etibarlı çıxış əldə etməyə ümid etməyə imkan verən dəyişikliklərin edilməsinə böyük diqqət yetirilir. Bu xammal uzun müddət Qərbin Mərkəzi Asiyadakı iqtisadi strategiyasının bir hissəsi olub və əsas rol oynayır. Müvafiq olaraq, bu planların həyata keçirilməsi Mərkəzi Asiya ölkələrinin Qərb dövlətlərinin maraqları dairəsinə daha çox cəlb olunmasına gətirib çıxaracaq. Öz növbəsində, Brüsselin Orta Dəhlizi inkişaf etdirmək səyləri Mərkəzi Asiyada dəstəklənir, çünki region dövlətləri Avropa ilə ticarət-iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsində maraqlıdırlar. Mərkəzi Asiya ölkələri qlobal ticarət və iqtisadi zəncirlərin bir hissəsi olmağa ümid edir və bununla da öz iqtisadiyyatlarını gücləndirməyə ümid edirlər. Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün regiondankənar aktorların məqsədlərində əhəmiyyətli fərqlər var, lakin onların bir ortaq cəhəti var - Mərkəzi Asiyadan öz maraqları üçün istifadə etmək. Eyni zamanda, Mərkəzi Asiya ölkələrinin iqtisadi imkanları xarici siyasət kursunun xarakterini əvvəlcədən müəyyən edir. Belə ki, Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderləri daha güclü geosiyasi mərkəzlər arasında manevr etmək məcburiyyətində qalırlar, bununla da iqtisadi və siyasi inkişaf məsələlərini həll etməyə çalışırlar. Mərkəzi Asiya ölkələri, ikitərəfli əlaqələrlə yanaşı, çoxtərəfli qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmlərindən də istifadə edirlər. Belə ki, 2024-cü ilin avqustunda Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderləri VI Məşvərət Toplantısını keçirdilər və bu görüşdə regional təhlükəsizlik və sabitlik konsepsiyasının hazırlanması təklif olundu. Burada əsas işirakçılardan biri də məhz Azərbaycan oldu. Bundan əlavə, Mərkəzi Asiyada 2030-cu ilə qədər ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə strateji planın hazırlanması təklifi irəli sürülüb. Bütün Mərkəzi Asiya ölkələri mühüm problemlərlə üzləşdiyindən bu məsələ regionda daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Məşvərət Toplantısında Mərkəzi Asiya dövlətlərinin liderlərinin irəli sürdükləri əsas tezis ondan ibarət olub ki, regionun rolu artır və qarşılıqlı əlaqələrin çoxtərəfli və ikitərəfli əsasda inkişaf etdirilməsi zəruridir. Mərkəzi Asiya ölkələri yeni təşəbbüslər irəli sürərək, regiondankənar dövlətlərlə əməkdaşlığa hazır olduqlarını nümayiş etdirərək müstəqillik və birlik nümayiş etdirməyə çalışırlar. Bu prosesdə türk birliyi məsələsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ramil QULİYEV
