Əli Məmmədbağıroğlunun “XVII əsr Azərbaycan əlyazma kitabı” çapdan çıxıb
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı f.ü.f.d. Əli Məmmıdbağıroğlunun institutun Elmi Şurasının qərarı ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunmuş “XVII əsr Azərbaycan əlyazma kitabı” adlı əsərində əlyazma kitablarının paleoqrafik və mətnşünaslıq məsələləri işıqlandırılmışdır. Kitabın elmi redaktoru f.e.d. Paşa Kərimov, rəyçiləri f.e.d. professor Azadə Musayeva və f.e.d. professor Kamil Allahyarovdur.
Kitabın “Giriş”ində 32 əlyazma abidəsinin araşdırılmasının nəzərdə tutulduğunu, bu vaxta kimi yazılmıç tədqiqat işlərinin konkret əlyazmalara aid olduğunu, onların paleoqrafik xüsusiyyətləri haqqında ümumi, qısa məlumat verildiyini diqqətə çatdıran müəllif bu kitabda “...əlyazma kitablarının başlıca paleoqrafik xüsusiyyətləri – kağızı, filiqranı, cildi, bədii tərtibatı, köçürülmə tarixi, köçürülmə yeri, kolofonu geniş şəkildə araşdırılmış, onların özündən əvvəlki və sonrakı dövrlərdə köçürülmüş nümunələrindən fərqli olaraq oxşar cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsinə diqqət yetirilmişdir”.
Kitabın “XVII əsr əlyazma kitablarının paleoqrafik xüsusiyyətləri” adlı I fəslinin I bölümündə “XVII əsrə qədər yaranan Azərbaycan əlyazma kitabı tarixinə bir nəzər” yetirən müəllif əlyazma kitabının yaranması, xəttatlar və katiblər, müxtəlif xətlər, əlyazma nüsxələri, əlyazma kitablarının naqis vəziyyətə düşməsinin səbəbləri haqqında məlumat verən müəllif II bölümdə “Əlyazma kitabının kağızı və filiqranı” barədə söz açır, kağızın meydana gəlməsi, kağızlardakı filliqran nişanlar, kağızdan əvvəl istifadə edilən papirus və perqamentdən, filiqranın kağıza tətbiqinin yaranma zərurətindən danışır və müxtəlif şifrli əlyazmaları nümunə göstərir. Burada bəzi alimlərin fikirləri nəzərə çatdıran tədqiqatçı yazır: “Yüksək bədii tərtibatlı, nəfis sənət əsərləri olan əlyazma kitablarının hazırlanmasında əsas şərtlərdən biri kimi yüksək keyfiyyətli kağızlardan istifadə olunmasıdır. Bu cür kağızlar Bağdad, Buxara, Xorasan, xüsusilə Təbriz, Səmərqənd və Misirdə hazırlanırdı”.
“Əlyazma kitabının köçürülmə tarixi və yeri” adlı III bölümdə müxtəlif əlyazmaları təqdim edən müəllif “Əlyazma kitabının köçürülmə tarixinin aşkar edilməsində mütəxəssislər kitabın xarici görünüşündəki xüsyusiyyətlərə də əsaslanırlar” yazır və böyükölçülü, kiçikölçülü əlyazma kitablarından bəhs edir, xüsusilə böyük şairlərin divanlarının təsvirini verir, möhürlər bahs edir, möhürlərdəki tarixdən əlyazmanın hansı kitabxanada olduğunun müəyyənləşdirilməsin mümkünlüyünü qeyd edir və sonda yazır: “Beləliklə, əlyazma kitablarında köçürülmə tarixi və köçürülmə yeri kimi paleoqrafik xüsusiyyətlərin araşdırılması bir daha göstərir ki, XVII əsrdə Azərbaycan ərazisində mədəniyyətimizə misilsiz töhfələr vermiş müəlliflərin çoxlu sayda dəyərli bədii, elmi əsərləri yaranmışdır”.
Kitabın “XVII əsr əlyazma kitablarının bədii tərtibatı” adlı II fəslinin I bölümündə “Əlyazma kitabı tərtibatının əsas xüsusiyyətləri”ndən söz açılır. Müəllif professor Cahangir Qəhrəmanovun əlyazma kitablarını bədii tərtibata görə adi, orta və yüksək bədii tərtibatlı olaraq üç yerə ayırdığını qeyd edir, bunlardan danışır və “bədii tərtibat üçün xarakterik olan paleoqrafik xüsusiyyətlərdən (frontispis, başlıqlar, seçdirmələr, sütunlar, vərəqlərin rəngi, əlyazmaların paginasiyası, haşiyə xətləri) ayrı-ayrılıqda əhatəli bəhs edir.
II bölümdə “Əlyazma kitabının cildi” haqqında, III bölümdə “Əlyazma kitabında kolofon və katibin rolu” barəsində geniş danışılır. Burada müəllif əlyazmalardan misallar verir, fikrini əyaniləşdirir, xəttatlıq, katiblik, münşilik haqqında məlumat verir və yazır: “Üumiyyətlə, əlyazma kitablarının sonunda müəllif və katib tərəfindən yazılmış kolofonun araşdırılması əlyazma kitabının avtoqraf olub-olmaması, mətnin köçürülmə tarixi, yeri, katibi və əlyazma kitabının digər başlıca paleoqrafik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsində böyük rol oynayır”.
Kitabın III fəsli “XVII əsrdə köçürülmüş Füzuli əlyazmalarında mətnşünaslıq məsələləri” adlanır. Müəllif 32 əlyazmadan 11-nin Füzuli əlyazması olduğunu vurğulayır, əlyazmalardan nümunələr verir və tekstoloji müqayisələr aparır.
Kitabın “Yazılı mənbələrin kataloqlaşdırılması” adlı IV fəslinin I bölümü “Kataloqlaşdırma ilə bağlı ilk nəşrlər və “Əsamiul-kutubi” kataloqu” adlanır, burada əlyazma kitablarının təsvirindən, kataloqların struktur və məzmunca müxtəlifliyindən bəhs edilir, izahlı, tematik və məlumat kataloqları haqqında məlumat verilir.
“XVII əsrə aid əlyazmaların elmi-paleoqrafik təsviri” adlı II bölümdə 32 əlyazmanın ayrı-ayrılıqda təsviri verilir.
Kitaba filiqranların şəkilləri, 144 əlyazma kitabının məlumat cədvəli daxil edilmişdir.
Müəllif “Sösardı” adlı yazısında görkəmli mətnşünaslar olan Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əməkdaşlarından f.e.d. Şamil Cəmşidov, sabiq direktorlarımız f.e.d. Cahangir Qəhrəmanov və f.e.d. Məmməd Adilov haqqında ürək sözlərini yazmış, C.Qəhrəmanovun elmi rəhbəri olduğunu, bu mövzunu onun təşəbbüsü ilə tədqiq etdiyini, Ş.Cəmşidov və M.Adilov ilə müştərək işlərinin olduğunu vurğulamış və müdafiə zamanı Məmməd müəllimin çıxışını da vermişdir.
Kitabın sonunda zəngin ədəbiyyat siyahısı və rus dilində xülasə verilmişdir.
Kitab mətnşünaslıqla məşğul olmaq istəyən tədqiqatçılar, doktorantlar, tələbələr üçün olduqca dəyərli və maraqlı vəsaitdir. Əli müəllimi bu uğuruna görə təbrik edir, ona yeni müvəffəqiyyətlər arzulayırıq.
Sona XƏYAL
