Ağdərə - Sovet dövründən işğaladək, işğaldan azadlığadək...
Zaur Əliyev: “Bu rayonun bərpası mühüm və düzgün addımdır”
Milli Məclisə Ağdərə rayonunun yaradılması ilə bağlı qanun layihəsi daxil olub. Layihəyə əsasən, rayonun ərazisi Kəlbəcər, Tərtər və Ağdam rayonlarının ərazisindən təşkil edilir.
Qeyd edək ki, Ağdərə rayonu inzibati ərazi vahidi kimi 1992-ci ildə ləğv olunub və onun ərazisi Kəlbəcər, Tərtər və Ağdam rayonları arasında bölünüb.
1993-cü il iyulun 7-də Ağdərə rayonu ermənilər tərəfindən işğal olunub.
2023-cü ilin 19-20 sentyabr tarixlərində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin antiterror tədbirləri nəticəsində Ağdərə Azərbaycanın nəzarətinə qayıdıb. Prezident İlham Əliyev oktyabrın 15-də Ağdərə şəhərində Azərbaycanın Dövlət Bayrağını ucaldıb.
“Tədqiqatlar Ağdərənin Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir”
Ağdərə rayonunun yenidən bərpa edilməsini mühüm hadisə sayan siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zaur Əliyev “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, Ağdərənin özünəməxsus tarixi var. Z.Əliyev “Ağdərə tarixi Azərbaycan torpağıdır. Ermənilər bura məlum dövrdə köçürülüblər və gələn kimi də öz məkrli niyyətlərini büruzə veriblər. Belə ki, XIX yüzillikdə məqsədli şəkildə Ağdərəyə köçürülən ermənilər qədim Oğuz-Türk diyarının adını öz mənafelərinə uyğun dəyişdiriblər. 1923-1930-cu illərdə Ağdərənin adı Ceraberd olub, 1930-1992-ci illərdə isə ermənilərin təkidi ilə Mardakert adı ilə əvəzlənib. Nəhayət, 1992-ci ildə Ağdərənin keçmiş adı yenidən bərpa edilib. Hesab edirəm ki, bu rayonun bərpası mühüm və düzgün addımdır. Layihəyə baxmışam, 1660,83 kv.km ərazidə yaradılacaq Ağdərə rayonuna Kəlbəcər rayonundan 735,84 kv.km, Tərtər rayonundan 851,25 kv.km və Ağdam rayonundan 73,74 kv.km ərazi veriləcək. Məncə, müstəqil bir rayonun yaradılması yox, sadəcə bərpa edilməsi ifadəsi daha doğrudur. Çünki bu rayon əvvəldən də mövcud olub. Ağdərə şəhəri 1923-cü ildə yaradılmış qondarma “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin tərkibində olan Ağdərə rayonuna tabe edilmişdi. Rayon 8 avqust 1930-cu ildə təşkil olunub. Ağdərəyə 1960-cı ildə şəhər tipli qəsəbə, 1985-ci ildə şəhər statusu verilmişdir. Azərbaycan Milli Məclisinin 25 avqust 1992-ci il tarixli, 287 nömrəli Qərarına əsasən, Ağdərə rayonunun Leninavan qəsəbə Soveti, Həsənqaya, Çaylı, Seysulan və Talış kənd Sovetləri, Ağdərə şəhər Sovetinin Qarmiravan və Mağavuz kənd Sovetinin Cerabert kəndləri Tərtər rayonunun tərkibinə verilmişdi”-deyə qeyd etdi.
Z.Əliyevin bildirdiyinə görə, aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, Ağdərənin ilkin adı “Isfahancıq” olub, XIX əsrdə isə o “Hunaşin”və ya “Xonaşen” adlandırılıb. “XIX əsrdə Qarabağ düzünün 36 min desyatin hissəsini əhatə edən Xonaşen ərazisi maldar ellər üçün qışlaq yeri idi. Xonaşen toponimi «hun» və “şen” sözlərindən ibarətdir. Bizans tarixçisi Feofan yazır ki, 624-cü ildə Bizans çarı İrakli Albaniyada “Hun ölkəsi” adlı yerdə xəzərlərlə görüşmüşdü. Güman etmək olar ki, “Hun ölkəsi” adlı həmin yer məhz Xonaşendir. “Şen” sözü qədim türk mənşəlidir. Belə ki, XIII əsrə aid “Türk-ərəb lüğəti”ndə “şen” sözünün, “məskun”, “əhali yaşayan yer”, “əhalisi sıx olan yer” mənasımda olduğu göstərilmişdir. L.Z.Budaqovun, İ.M.Dyakonovun, M.Kaşkarinin, H.A.Abelovun tədqiqatlarmda göstərilir ki, “şen” sözü sırf türk-müsəlman sözüdür və bu söz “yaşayış yeri”, “kiçik məntəqə”, “məhəllə”, “abad yer” mənasəndadır. Ağdərə oronimi “ağ” (“kiçik”, “qısa”, “dayaz”) və “dərə” (“çay yatağı”, “iki dağ arası”, “dərin çuxur”) sözlərindən düzəlib, “kiçik çay yatağı”, “dayaz çuxur” deməkdir”.
Z.Əliyevin sözlərinə görə, Albaniyada xristianlığın yayılmasında böyük xidmətləri olmuş apostol Yeliseyin xatirəsinə ölkədə əsrlər boyu bir çox məbədlər tikilmişdir. “Bunlardan bizim günədək gəlib çatanlardan biri də Qarabağın Ağdərə rayonundakı Müqəddəs Yelisey monastır kompleksidir. Dəniz səviyyəsindən 2000 metr yüksəklikdə, uca bir dağın zirvəsində tikilmiş və qala divarları ilə əhatə olunmuş monastır kompleksinin əsası V əsrdə qoyulub. Xaçın knyazlığı dövründə burada geniş inşaat işləri aparılmış, böyük baş kilsə binası, altı kiçik kilsə, bir neçə yaşayış və təsərrüfat binaları tikilmişdir. Yaxşı yonulmuş daşdan tikilmiş baş kilsənin ikimailli daş damının üstündə dörd sütunlu ratonda ucalır. XIII-XIV əsrlərə aid edilən bu alban kilsəsi geniş ibadət zalından və silindrik tağbəndlərlə tamamlanan sütunları olan kvadrat formalı otaqdan ibarətdir. Monastır kompleksində dəfələrlə yenidənqurma və inşaat işləri aparılmışdır. Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qandzasar monastırı Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastrın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə “yüksək və böyük Arsax ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə Xatun tərəfindən 1216-1238-ci illərdə inşa edilmişdir”. VIII əsrin əvvəllərindən etibarən Albaniya katalikosluğunun yerləşdiyi ərazi-Qarabağın dağlıq hissəsi knyazlıq, hökmranlıq mənasında “Arşax” və ya “Arsax” adlanmışdır. Bu isə təsadüfi deyil, çünki Albaniyada I əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiş çar I Vaçaqanın nəslindən olan Arşakilər sülaləsinin hökmdarları “arşax”, VI əsrdən VIII əsrin əvvəlinədək hakimiyyətdə olmuş Mehranilər sülaləsinin hükmdarları isə arşax “aranşax” adlanmışdır. Tarixi faktlar erməni yalanlarını alt-üst edir. Memarlıq abidələrindən Vəngli kəndindəki məşhur Gəncəsər alban məbədi, Xanabert qalası, Herabert qəsəbəsində Hermuk qalası, kilsə, Kolatağ kəndində müqəddəs İako məbədi (635-ci il) var idi. Talış kəndi yaxınlığında, Urek məbədi (XII əsr), Tərtər çayının yuxan axarında məbəd (XIII əsr), Qasapert kəndində Hatəm Məlik qalası, Suqovuşan kəndində Yegiş Arakel məbədi (XII əsr) və qədim körpülər dağıdılıb. (Oradakı Qafqaz alban dinastiyaları və katolikoslarının son istinadgahı olan məşhur Gəncəsar məbədinin əsası 1240-cı ildə Həsən Cəlal tərəfındən qoyulmuşdur. Sonuncu Gəncəsar alban məbədi 1837-ci ildən erməni katolikosluğuna tabe edilmişdir.
Ağdərə rayonunda zəngin faydalı qazıntı yataqları var idi. Qızılbulaq qazıntı yatağmda 13,5 vahid sənaye ehtiyatı olan qızıl, 47,9 milyon ton mis, Mehmana yatağmda sənaye ehtiyatları 37,3 milyon ton olan quirğuşun, 40,4 milyon ton olan sink, 100 milyon ton olan Dəmirli mis yatağı, Canyataq-Gülyataq qızıl yatağı vardı. Sənaye ehtiyatları 38080 min kub metr olan Ağdərə, 6423 min kub metr olan Şorbulaq - 1, 2129 min kub metr olan Şorbulaq - II mişar daşı yatağı, 200 min kub metr olan Ağdərə gəc yatağı təcavüzkar Ermənistan tərəfindən işğal edildi.
Azərbaycanlı əhalinin sayına görə Şuşadan sonra keçmiş “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin tərkibinə daxil olan beş inzibati rayondan biri idi. Bununla da, tədqiqatlar Ağdərənin Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir. Əhalinin milli tərkibinə gəldikdə isə, arxiv sənədlərinə əsasən müəyyən olunub ki, XIX yüzillikdən əvvəl Ağdərədə heç vaxt ermənilər say üstünlüyünə malik olmayıb. Ermənilər bölgədə əhalinin cüzi bir hissəsini təşkil ediblər. Məqsədli köçürmə siyasətindən sonra Ağdərədə ermənilərin sayı artmışdır. 1981-ci il məlumatına görə, Ağdərənin ərazisi 1705 kvadrat kilometr, əhalisi 44,4 min nəfər olub. Bunun 30,2 min nəfərini ermənilər, 13,1 nəfərini azərbaycanlılar təşkil edib. Əsasən dağlıq, şərq hissəsi isə düzənliklərdən ibarət olan Ağdərə faydalı qazıntılarla - polimetal yatağı, əhəngdaşı və gipslə zəngindir. Ağdərə Qarabağın mühüm kənd təsərrüfatı rayonlarından idi, iqtisadiyyatında üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer tuturdu. Tərtər çayı dərəsi boyunca Azərbaycanın yuxarı və aşağı Qarabağını birləşdirən karvan və avtomobil yolları var idi”-deyə Z.Əliyev vurğuladı.
İradə SARIYEVA
