Kamandar Şəriflinin beşcidliyi - bir insan ömrü...
AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun ərəbdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, mətnşünas alim, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Kamandar Şəriflinin əsərlərinin daimi oxucusu olmuşam, bəzi kitabları haqqında yazılar da yazmışam. İndi də həmin əsərlərin toplu halında nəşri əlimdədir və həmin beşcildlik haqqında fikirlərimi oxucularla bölüşmək istəyirəm.
Beşcildliyin elmi redaktoru akademik Teymur Kərimlidir.
“Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən çapdan buraxılan I cildə müəllifin XIX əsrin tanınmış alimi, görkəmli kitabşünas Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş “Alim, pedaqoq və kitabşünas” adlı monoqrafiyası daxil edilmişdir.
“Ön söz”ə Məhəmməd (s) peyğəmbərin “Alimlər ölsə də canlıdırlar” hədisi ilə başlayan tədqiqatçı “klassik mədəniyyətin ilkin qaynaqlarından tutmuş dövrümüzədək keçirdiyi inkişaf yollarının öyrənilməsi”məsələsini müasir elmin qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri olduğunu xüsusi vurğulayır, bu inkişafda mühüm rol oynayan bir çox dəyərli alimlərin adlarını çəkir və onların yaradıcılığının indiyədək öyrənilmədiyini təəssüflə qeyd edir. Bu alimlərdən birinin Əbdülqəni Nuxəvi olduğunu qeyd edərək yazır: “Bu tədqiqat işi alimin həyatının, elmi irsinin araşdırılması sahəsində atılmış ilk addındır. Əbdülqəni Nuxəvinin elmi irsi və kitabxanasının bir qismi bu tədqiqatın müəllifi tərəfindən 15 ilə yaxın bir müddət ərzində Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı bölgələrində apardığı uzun axtarışlardan sonra, Şəki şəhərində alimin qohumlarından, ayrı-ayrı adamlardan, Mingəçevirdən və eləcə də Bakıda yaşayan şəkili ziyalılardan alınaraq, Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar institutunda toplanmışdır. Hal-hazırkı vaxtadək onun kitabxanasından 2000-dən çox adda material əldə edilmişdir”.
Kitabdakı “Şəki XIX yüzillikdə” adlı yazıda Şəkinin o dönəmdəki tarixinə, mədəniyyətinə, maarifinə nəzər yetirilmişdir. “Ulu nənənin ulu nənəsi” adlı bölümdə alimin soyadının ulu babası Şeyx Məhəmmədin həyat yoldaşı Xalisə qarının adı ilə bağlı olduğunu bildirən tədqiqatçı Xalisə qarının savadlı müdrik, şair təbiətli ziyalılarından olduğunu diqqətə çatdırır. Burada Xalisə qarının topladığı “Xalisə qarının kitabı” adı ilə məşhur olan məcmuədən söz açılmışdır. “Ulu nənənin ulu nəvəsi” bölümündə Şəmsəddin Əbdülqəni Əfəndi Nuxəvi Məhəmməd oğlu Xalisəqarızadənin (1817-1879) həyatından bəhs edilmişdir.
Kitabın ”Elm və maarif carçısı” və “Mətnşünas alim” adlı bölümlərdə Əbdülqəni Nuxəvinin həm mətnşünas alim, həm də pedaqoq kimi elmi fəaliyyətindən danışan tədqiqatçı “Elm xəzinəsi” bölümündə alimin kitabxanasından bəhs etmiş, “Elm xəzinəsindən əldə edilmiş abidələr” bölümündə isə bu xəzinədəki əlyazmalardan söz açmışdır. “Xalisəqarı övladları” bölümündə də maraqlı məlumatlar vardır. Monoqrafiyanın sonunda zəngin ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.
I cildə Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin “Qazanxana dəftəri” adlı dəyərli mənbə daxil edilmişdir ki, burada Şəkinin coğrafiyası, kənd və şəhər adları, 826 nəfərin ölüm tarixi və ölüm səbəbi, 258 ailə quran cütlüyün kəbin kağızı açıqlanmışdır.
Professor Kamandar Şəriflinin beşcildliyinin II cildinə “Mətnşünaslığın əsasları” əsəri daxil edilmişdir. “Ön söz”də ümumi mətnşünaslıq elmindən söz açan müəllif “ I fəsildə “Azərbaycan mətnşünaslığının təşəkkülü və inkişafı”ndan bəhs etmiş, Xətib Təbrizinin elmi fəaliyyətinə geniş yer ayırmış, bir sıra mətnşünasların yaradıcılığına nəzər yetirsə də ən çox Əbdülqəni Nuxəvinin fəaliyyətindən bəhs etmişdir. “Orta əsrlər Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabçıları” adlı II fəsildə Azərbaycan əlyazma kitabının yaranmasından, inkişafından, mövzu və məzmun zənginliyindən, əlyazma kitabının inkişafında rolu olan Təbriz, Marağa, İstanbul, Ərdəbil, Qəzvin, Bağdad, Herat, Şiraz, isfahan, Buxara, Səmərqənd və s. miniatür məktəblərinin yetirdiyi ustaların, katiblərin, xəttatların, cildçilərin fəaliyyətindən, kağız istehsalından, qələmlərdən söz açan tədqiqatçı yazır: “Azərbaycan əlyazma kitabının yazılmasında əsasən nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, rüqa, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə olunmuşdur. Elmi əsərlər əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır”.
Əsərdə katib səhvləri, təhriflər, onları doğuran səbəblərdən bəhs edən müəllif bəzi əsərlərdən nümunələr göstərmiş və təhriflərin 21 səbəbini açıqlamışdır.
Əsərdə “Mətnin əlyazma nüsxələrinin elmi təsviri”, “Mətnin mənbələrinin tədqiqi”, “Mətnin atribusiyası”, “Tərcümə mətnlərinin tədqiqi”, “Mətnin nəşrə hazırlanması” adlı fəsillərdə orta əsr kitabxanalarından, əlyazmaların təsvirindən, tədqiqindən, tarixinin, müəllifinin müəyyənləşdirilməsindən, tərcümələrin xüsusiyyətlərindən, mətnin tərtibindən və s. bəhs edilmişdir. Sonda nəticə və ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.
II cildə müəllifin “Pedaqoji fikrin qaynaqları” adlı ön söz ilə birgə Əbdülqəni Nuxəvinin”Farsi təkəllüm risaləsi”nin ərəb əlifbasında mətni də daxil edilmişdir.
Kamandar Şəriflinin beşcildliyinin III cildində “Yaılı abidələri araşdırarkən” adı altında məqlələr toplanmışır ki, müəllif bunları 5 hissəyə ayırmışdır. “Görkəmli şəxsiyyətlər” adlanan I hissəyə 23 məqalə daxil edilmişdir ki, bunların arasında “Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə”, “Pedaqoji fikrin qaynaqları”, “Dövrün görkəmli təbibi”, “Cəmaləddin Məhəmməd bin Əbdülqəni Ərdəbili”, “Əhməd Həmdi Şirvani”, “Əxlaqi-Möhtəşəmi”, “Məhəmməd Əmin Şirvani”, “Nadir ədəbiyyat incisi”, Hicalı Aərbaycan alimləri” və s. dəyərli yazılar vardır. “Mətnşünaslıq” adlı II hissədə “Mətnşünaslığın ilkin qaynaqları”, “Mətnşünaslığın təşəkkülü və inkişafı”, “Klassik mətnlərdəki bəzi təhriflər haqqında”, “Xətib Təbrizinin mətnşünaslıq fəaliyyəti”, “Mirə Kaım bəyin mətnşünaslıq fəaliyyəti”, “Firdovsinin adından yazılmış həcv haqqında” və s. diqqətçəkən yazılar toplanmışdır.
“Tərcümələr” adlı III hissədə “Əsirəddin Əbhəri əsərlərinin şərh və tərcümələri”, “Əli bin Əbi Talibin “Divan”ının tərcüməsi”, “Tantaraniyyə” qəsidəsinin tərcüməsi”, “Nəsirəddin Tusinin tərcümələri” və s. məqalələr verilmişdir.
“Kitabxanalar” adlı IV hissədə “Orta əsr Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabxanaları”, Məhv edilmiş kitabxana”, Misir kitabxanalarında saxlanılan Azərbaycan əlyazmaları”, Məkkə kitabxanalarındakı Azərbaycan əlyazmaları”, “Elm və mədəniyyət xəzinəsi” və s. məqalələr maraq doğurur.
“Müxtəlif mövzularda” adlı V hissədə 4 məqalə təqdim edilmişdir: “Məhəbbət dastanlarında multikultural dəyərlər”, “Eçmiədzin kilsəsi və milli ədavət”, “Ədəbi əlaqələrimizin tədqiqi”, “Mahmud Teymur və Nizami”.
Kitaba daxil edilmiş hər məqalə özü-özlüyündə əhəmiyyət kəsb edir. Oxucular kitabda bir sıra yeniliklərlə tanış ola bilərlər. Kamandar Şəriflinin bir ömür sərf etdiyi elmi yaradıcılığının böyük bir hissəsini bu məqalələr təşkil edir. Bir mövzuda bir kitab yazmaq çətin iş deyil, amma müxtəlif mövzuları əhatə edən bir kitablıq məqalə yazmaq çox çətindir. Bu mənada müəllifin beşcildliyinin III cildi daha çox zəhmət tələb edən kitabdır.
Kamandar Şəriflinin beşcildliyinin IV cildində 3 əsər yerləşdirilmişdir. Ümmi İsanın “Mehri və Vəfa” əsəri müəllifin “Nadir inci” adlı yazısı, məsnəvinin mətni, lüğət və məsnəvinin əlyazmasının fotokopyası ilə birlikdə verilmişdir.
Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davasi” əsəri K.Şəriflinin “Tariximizin qanlı yaddaşı” adlı yazısı, əsərin mətni, əsərin əlyazmasından fraqmentlərlə birlikdə təqdim edilmişdir.
Xacə Nəsirəddin Tusinin “Adabül-mütəəllimin (Tələbəlik mədəniyyəti)” əsəri, ərəb dilindən Kamandar Şəriflinin tərcüməsində, və “Nəsirəddin Tusi və ədəb ədəbiyyatı” adlı ön sözü ilə birlikdə kitaba daxil edilmişdir.
Professor Kamandar Şəriflinin beşcildliyinin beşinci cildində giriş və 5 fəsildən ibarət geniş həcmli “Mətnşünaslığın nəzəri əsasları” əsəri verilmişdir. Kitabın “Əlavələr” bölümündə isə “Misirin “Dərül-kutub vəl-vəsaiqül-qaumiyyə” kitabxanasındakı Azərbaycan əlyazmaları” adlı yazı ilə birlikdə əlyazmaların siyahısı, “İskəndəriyyə kitabxanasının əlyazmaları”, “Qahirədəki Ərəb Əlyazmaları İnstitutunun əlyazmaları”, “Tanta şəhərindəki “Dərül-kutub” kitabxanasının əlyazmaları” təqdim olunmuşdur.
Baxanda 5 kitabdır, amma düşünəndə bir insan ömrüdür. Elmə həsr olunmuş ömürlər çox dəyər kəsb edir. Mətnşünaslıq işi iynə ilə gor qazmaq kimi bir şeydir. Səfərlər, uzaq kitabxanalar, tozlu arxivlər, bir ömür çalışmaq, səy göstərmək, zəhmət çəkmək, gecəni gündüzə qatıb işləmək, yeni kitablar tapmaq, keçmişi bu günə çevirmək; - budur mətnşünas həyatı...
Kamandar Şəriflini ömrünün ən gözəl bəhəri olan bu beşcildliyin nəşri münasibətilə təbrik edir, ona uzun və mənalıı ömür, cansağlığı, yeni uğurlar arzulayırıq.
Sona XƏYAL
Əlyazmalar İnstitutunun böyük elmi işçisi
