Qazaxıstan Azərbaycansız nə edə bilər ki - tranzit olmasa...
Neft ixracı üçün yeni magistral boru kəmərlərinin çəkilməsi Qazaxıstan üçün iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun deyil. Bu barədə respublikanın Rəqabətin Qorunması və İnkişafı Agentliyinin yekun rəyində deyilir. Belə ki, bütün istiqamətlər son istehlakçıya - məhsulların idxalçısına bağlıdır. Hazırda fəaliyyət göstərən istiqamətlər neft idxal edən əsas ölkələri, yəni Avropa və Çini əhatə edir. Üstəlik, indiki neft kəmərləri tam gücü ilə işləmir.
Qeyd olunur ki, 2023-cü ildə gücü ildə 17 milyon ton olmaqla və ildə 7,8 milyon ton yüklənməmiş vəziyyətdə qalaraq, "KazTransOil" SC-nin Atırau-Samara istiqamətində faktiki yükü 9,2 milyon ton təşkil edib. 2023-cü ildə gücü ildə 20 milyon ton olmaqla Atasu-Alaşankou istiqamətində Qazaxıstan-Çin boru kəməri MMC-nin faktiki yükü 11,2 milyon ton təşkil edib ki, bu da onun ildə 8,8 milyon ton yüklənməməsi deməkdir. Bu vəziyyətdə Qazaxıstan üçün digər ölkələrin, xüsusən də Azərbaycanın tranzit imkanlarından yararlanmaqdır. Qeyd edək ki, ötən il Qazaxıstan Azərbaycan üzərindən dünya bazarına 1 milyon ton neft ixrac edib. Cari ildə isə Qazaxıstan Transxəzər marşrutu ilə 1,5 milyon ton neft ixrac etməyi planlaşdırır. Qarşıdakı illərdə Qazaxıstan Transxəzər marşrutu ilə Azərbaycan vasitəsilə neft ixracının həcmini 3 milyon tona çatdıracaq. Qeyd edək ki, 2022-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Kasım Jomart Tokayev Transxəzər marşrutu ilə neft ixracının həcminin artırılması barədə tapşırıq vermişdi. Həmin il Qazaxıstanın "KazMunayQaz" və Azərbaycan SOCAR şirkətləri arasında "Tengiz" yatağından hasil olunan neftin Bakı-Tiflis-Ceyhan qaz boru kəməri ilə nəql olunması haqqında müqavilə imzalanıb. Böyük Britaniyanın Azərbaycan, Qazaxıstan və Qırğızıstandakı keçmiş səfiri Ceyms Şarpın sözlərinə görə, həqiqət budur ki, Qazaxıstandan Azərbaycana Xəzər dənizi vasitəsilə neft nəqli də Orta Dəhliz kimi Rusiyadan tam asılılıq narahatlığına reaksiyadır: "Qazaxıstandan Novorossiyskə qədər boru kəməri neftin qərbə ixracı üçün ən sərfəli və səmərəli yoldur, lakin son bir neçə ildə baş verən hadisələr onun yaratdığı zəifliklə bağlı açıq narahatlıqlar doğurub. Ona görə də mən başa düşürəm ki, strateji səbəblərdən Qazaxıstan və orada fəaliyyət göstərən neft şirkətləri alternativ ixrac marşrutları hazırlamaq istəyirlər. Ona görə də, Orta Dəhlizdə olduğu kimi, Transxəzər marşrutu müxtəlif ixrac marşrutları təmin edəcək. Bu, həmçinin, Azərbaycanın neft ixracının azalacağı proqnozlaşdırıldığı bir vaxtda Bakı-Tiflis-Ceyhan boru kəmərindən daha çox istifadə etməyə kömək edir".
Ekspert qeyd edir ki, Qazaxıstan Azərbaycan üzərindən təkcə neft yox, həm də yaşıl enerji" ixrac etməyi düşünür: "Mən hər iki ölkənin bərpa olunan enerji potensialını artırdığını görməkdən çox məmnunam. Fikrimcə, onların neft və qaz hasilatçıları kimi yaşıl enerjiyə dəstək vermək üçün xüsusi məsuliyyəti var. Böyük Britaniya səfirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən araşdırmadan məlum oldu ki, Azərbaycanın dəniz külək enerjisi üçün böyük potensialı var. Qazaxıstan isə quruda külək və günəş enerjisindən istifadə etmək üçün böyük imkanlar olan nəhəng əraziyə malikdir. Lakin əsas bazarlardan uzaqlaşma və bunun bərpa olunan enerji iqtisadiyyatına necə təsir edəcəyi ilə bağlı açıq şəkildə problemlər var". Diplomatın sözlərinə görə, ölkələrin Gürcüstan və Aİ ölkələri ilə Avropaya yaşıl elektrik xətlərini müzakirə etməsi sevindirici haldır: "Qazaxıstan nümunəsində digər iqtisadi problem ucuz kömürün olmasıdır və burada, bərpa olunan enerji müqavilələrinin imzalanmasına baxmayaraq, yeni kömürlə işləyən elektrik stansiyaları üçün müqavilələrin imzalanması, xüsusən də Böyük Britaniyanın ev sahibliyi etdiyi COP26-dan sonra məyus oldu. Qlazqoda kömür enerjisinin istifadəsini mərhələli şəkildə dayandırmaq üçün razılaşma əldə edildi. Britaniya şirkətlərinə gəlincə, əsas nümunə BP tərəfindən Azərbaycanın Cəbrayıl rayonunda günəş elektrik stansiyasının tikintisidir. Bu, BP-nin 2050-ci ilə qədər xalis sıfır emissiyalara nail olmaq üzrə öz öhdəliyinin bir hissəsidir və ümid edirəm ki, həm Azərbaycan, həm də Qazaxıstan bu il COP29-da öhdəliyini götürəcək". indilikdə isə görünən odur ki, Qazaxıstan Azərbaycan vasitəsilə ixrac olunan neftin həcmini artırmaq istəyir. Qazaxıstan dünya neft ehtiyatının 2 faizinə malikdir, gündə 2 milyon barrel neft istehsal edir. Bu neftin 80 faizi Rusiya ərazisindən Qara dənizdəki Novorosiysk limanına çatdırılır. Ancaq bu marşrut etibarlı deyil və Rusiyadan keçən boru xəttində tez-tez qəzalar baş verir. Buna görə Qazaxıstan neftinin nəqli dayandırılır və bu zaman ölkənin gəlirləri azalır. Rusiya bır sıra hallarda Qazaxıstan neftinin nəqlini siyasi səbəblərdən əngəlləyir. Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başlayandan sonra bir neçə dəfə Qazaxıstandan neft nəqlini əngəlləyib. Bu vəziyyətdə Qazaxıstan üçün Azərbaycan üzərindən neft nəqlini həyat akeçirmək daha mühüm önəm kəssb edir. Bakı-Tiflis-Ceyhanla yanaşı, Azərbaycan Qazaxıstana 2023-cü ildə Bakı-Supsa kəməri ilə 5 milyon ton neftin nəql edilməsini təklif edib. Bu istiqamətdə də müzakirələr aparılır.
Ramil QULİYEV
